Hoe overleven dieren in ijskoud water?

Het Naardermeer is weliswaar maar één week bevroren geweest, maar het water is nog ijskoud. Hoe overleven dieren die in het water leven deze kou? Daar blijken ze verschillende strategieën voor te hebben. Sommige insecten zijn juist in de winter extra actief.

Veel soorten waterinsecten hebben stoffen in hun lichaam waardoor de lichaamstemperatuur kan zakken tot ver onder het vriespunt. In de winter worden in hun lichaamsvloeistof suikers en eiwitten aangemaakt die werken als een soort antivries. Sommige soorten waterinsecten maken hun maag en darmen leeg en voorkomen zo dat er zich ijskristallen kunnen vormen rondom de voedseldeeltjes. Verschillende ongewervelden nemen beschermende maatregelen: ze maken een cocon van taai materiaal (wormen), of dichten hun huisje af met een leerachtig laagje (slakken en kokerjuffers). Vissen trekken weg uit kleine sloten en plassen en zoeken dieper water op om zo bevriezing te voorkomen. 

Soms bevriest een sloot of plas helemaal en is er geen ontsnappen meer aan. Wanneer dat gebeurt trekken dieren zich vaak terug in de bodem. Onderzoekers die bevroren bodemmonsters meenamen uit het veld, met hierin ingekapselde organismen, vonden dat in veel gevallen enkele dieren overleefden. Uit een experiment waarbij een soort slak, erwtemossel en kokerjuffer werden ingevroren, bleek dat deze dieren 5 maanden in het ijs bij -4 graden Celsius konden overleven. Ook waterkevers zijn in staat ingekapseld in ijs te overleven.

Overleven in het koude water is dus goed mogelijk, maar ijsvorming levert nog een ander probleem op voor de waterdieren: er kan zuurstofloosheid optreden in het water. Algen en waterplanten die groen zijn in de winter produceren zuurstof onder invloed van zonlicht. Wanneer het ijs door sneeuw minder helder is, dringt er bijna geen licht meer in het water door. In het donker wordt er geen zuurstof meer geproduceerd door de algen. Bij weinig zuurstof sterven de meeste waterdieren, te beginnen bij vissen omdat deze relatief veel zuurstof nodig hebben. Waterinsecten kunnen lage zuurstofconcentraties tijdelijk overleven door inactief te worden, waaronder door hun stofwisseling sterk te vertragen.

Niet alle waterdieren zijn ’s winters actief. Volwassen dieren van bijvoorbeeld verschillende soorten vliegen en muggen sterven in het najaar, nadat ze eieren gelegd hebben. De eieren overwinteren (kunnen tegen bevriezing) en komen het volgende voorjaar weer uit. Deze dieren ontwijken dus de extreme omstandigheden tijdens de winter.