Misvormde sterrenbeelden

De sterrenhemel lijkt een toonbeeld van kosmische bestendigheid. In de loop van de nacht en in de loop van het jaar verandert de aanblik van de hemel wel, maar de sterrenbeelden behouden hun eigen vorm. De Grote Beer ziet er vandaag de dag net zo uit als tien of vijftig jaar geleden. Gelukkig maar, anders was het onbegonnen werk om een beetje thuis te raken aan de nachtelijke sterrenhemel.

Maar die vormvastheid van de sterrenbeelden is maar schijn. Honderdduizend jaar geleden zag de Grote Beer er heel anders uit dan nu. En over nog eens honderdduizend jaar is van de bekende Steelpan niets meer terug te vinden. De sterrenbeelden veranderen dus wel degelijk van vorm, alleen gaat dat zo langzaam dat je er in de loop van een mensenleven niets van merkt.

Edmond Halley was in 1718 de eerste die de zogeheten eigenbeweging van sterren ontdekte. Hij deed nauwkeurige positiemetingen aan sterren, en vergeleek die met een catalogus van de Griekse astronoom Hipparchus. Halley ontdekte dat een paar heldere sterren, waaronder de ster Arcturus in het sterrenbeeld Boötes, in de loop van de duizenden jaren een beetje van plaats zijn veranderd.

Alle sterren beschrijven hun eigen baan door het Melkwegstelsel, vaak met snelheden van vele tientallen of enkele honderden kilometers per seconde. Sterren in de buurt van de zon zie je sneller bewegen dan sterren op vele honderden lichtjaren afstand, net zoals een vogel die laag overvliegt sneller lijkt te gaan dan een straalvliegtuig op grote hoogte. Maar in de loop van tienduizenden jaren verliest elk sterrenbeeld zijn vertrouwde vorm.

De ster met de grootste eigenbeweging is de Ster van Barnard, een zwak dwergsterretje dat in 1918 werd ontdekt. In 175 jaar tijd verplaatst hij zich over een afstand aan de hemel die even groot is als de middellijn van de Volle Maan. Over een kleine tienduizend jaar vliegt hij op minder dan vier lichtjaar afstand langs de aarde.

Govert Schilling
allesoversterrenkunde.nl