Herman Vuijsje: De valbijl valt voor de strekdam

De schrijver Nescio hield van Amsterdam. En een belangrijke reden daarvoor was dat het een stad is waar je zo lekker úít kunt lopen, 'geheel opgenomen kan worden in God' en toch vóór de koffie weer thuis bent.
 
Er is geen plek in de buurt van Amsterdam die aan dat ideaal van Nescio zo goed voldoet als de strekdam van de Oranjesluizen, die zich vanaf het Zeeburgereiland als een opgetrokken wenkbrauw het IJsselmeer in krult. 'In krulde' moet ik zeggen, want vorige week is de strekdam onthoofd. Het trotse cultuurmonument, meer dan een eeuw oud, viel op vrijdag de dertiende ten prooi aan de draglines.

De reden? De dam heeft te weinig 'natuurwaarden'. Het is maar een door mensen gemaakt ding - dus vogelvrij. Alleen als er vogels op zitten, mag de strekdam blijven. Daarom wordt er een gat van een paar honderd meter in gehakt en wordt het restant aangeplempt tot 'vogeleiland' 'Nieuwe natuur' om de aanleg van IJburg te compenseren.

Dat Nescio-gevoel bij de strekdam, dat heb ik uit mijn jeugd. We hadden een zeilboot en als we dan de Oranjesluizen uitvoeren, was er wijdheid, niks en stilte in de oksel van de stad. En aan stuurboord die geheimzinnige dam - een plek, te magisch om te betreden. Aan het eind kwam het stadsriool uit en voer je door uitgebreide drollenvelden. Ik weet niet zeker meer of mijn vader dat vertelde, of dat het echt zo was. In ieder geval wachtten we altijd vol spanning op het moment dat hij op de proppen kwam met het verhaal over de lekkerste, vetste en dikste paling die uitgerekend op die plek werd gevangen.

Pas een paar jaar geleden durfde ik me te wagen op die melancholieke landtong. Tussen de basaltblokken hadden zich bomen omhoog weten te persen, waardoor de dam een monumentale essenlaan was geworden - een oostelijke wandelweg, een bospad de zee in. Het was zomer, de kruinen van de essen negen naar elkaar toe en gaven het effect van een romantische holle weg. Tegen het eind hielden de bomen op. Een strandje en een baken, verder niks meer.

Ik begreep nu de bron van dat gevoel van ontzag en geheimzinnigheid dat me als jongetje overviel als ik de dam zag liggen. Die strekdam is ooit door mensen gemaakt om de vaargeul naar de Oranjesluizen te beschermen, maar heeft zich sindsdien aan zijn simpele functionaliteit ontworsteld en is een monument geworden.

Wat voor een monument? Geen natuurmonument maar een cultuurmonument. Daardoor is die trotse ouwe dam in de huidige politieke conjunctuur van Nederland weerloos. Een monsterverbond van belangengroepen strekt z'n glibberige tentakels ernaar uit. IJburgbewoners, watersporters, Rijkswaterstaat, vogelminnaars en natuurfreaks zijn in een onwelriekende spelonk bij elkaar gekomen en hebben daar bedisseld dat 't uit moet zijn. Oprotten, doorhakken en aanplempen, en voor je 't weet is een uniek en weerbarstig cultuurmonument geknipt, getrimd en geschoren om te worden bijgezet in het poppenkabinet van onze 'nieuwe natuur'.

Om te beginnen werd het 'begroeisel' weggehaald, want daar houden de beoogde soorten vogeltjes niet van. Dus: omzagen die prachtige essenlaan. Ook de IJburg-ontwerpers zijn blij: zo'n kaal vogeleiland is beter voor de 'zichtlijnen' vanuit de nieuwe wijk. Van de watersporters hoefde de dam evenmin steun te verwachten. Vanuit de nieuwe jachthavens aan de westkant van IJburg moet de pleziervaart snel het IJ op kunnen. Stel je voor dat ze helemaal om die dam heen moeten varen, dat kost alleen maar tijd!

Het lot van de strekdam staat niet op zichzelf. Wel is het een van de meest veelbetekenende consequenties van het streven naar 'nieuwe natuur', dat sinds 1990 regeringsbeleid is. Voor nieuwe natuur is veel geld beschikbaar, vooral uit de vleespotten van compensatieregelingen. Wie in Nederland groen gebied een andere bestemming geeft, moet dat elders 'compenseren'. Hoe 'hoogwaardiger' het groen dat je als vergoeding biedt, des te meer kun je bouwen.

Wat gebeurt er dus? Eerst wordt een stuk cultuurlandschap ingepikt voor bebouwing. Daarna wordt om het goed te maken nog eens een ander stuk eeuwenoud landschap verhakseld tot nieuwe natuur in het kader van de broodnodige compensatie. De compensatiemolen is meedogenloos: er gaat groen in en er komt groen uit, maar het is niet hetzelfde groen. Tijdens het verhakselen verkeert cultuurlandschap in zogenaamde 'natuur' - nooit andersom.

De compensatiemolen zal, als we er geen stokje voor steken, steeds meer cultuurlandschap opslokken. Waarbij één punt stelselmatig over het hoofd wordt gezien: natuur kun je altijd opnieuw laten ontstaan - cultuurlandschap niet. Cultuurlandschap is gedurende vele jaren door mensen gemaakt. Als je het eenmaal hebt vernietigd, kun je alleen nog maar zingen: o mijn lieve Augustijn, alles is weg.