Alles over vogels en hun onderzoekers

Slechts weinig hoogleraren zijn in staat om harde wetenschap op een populaire, toegankelijke wijze te verwoorden. Enkele uitzonderingen die hier wel goed in slagen zijn Jelle Reumer voor de paleontologie, Dick Swaab voor de neurologie, en Robbert Dijkgraaf en Bas Haring voor de Beta-wetenschappen in het algemeen. Zei het ieder op hun eigen manier. De Britse professor diergedrag en wetenschapsgeschiedenis aan de universiteit van Sheffield, Tim Birkhead, is een van de allerbeste schrijvers over vogels en ornithologie. Hij is in staat een groot publiek te bereiken doordat hij de kennis en autoriteit heeft van een wetenschapper, de passie en het enthousiasme van een liefhebber en daarbij ook nog eens een goed schrijver is.

In 2008 maakte Nederland kennis met Birkhead door het boek De wijsheid van vogels, waarin hij, geschreven in helder, aanstekelijk proza, de ontwikkeling van de ornithologie van de zestiende eeuw tot het midden van de twintigste eeuw beschrijft. Hierbij maakt hij gebruik van drie pijlers: eigen observaties in het veld, recente wetenschappelijke inzichten en de geschiedenis van de ornithologie die wordt ondersteund door zijn liefde voor het antiquarische (vogel)boek.

In De zintuigen van vogels, een boek dat in 2013 in Nederland werd gepubliceerd, baseert Birkhead zich wederom op de drie pijlers, echter ditmaal geheel gericht op de vogels en hun zintuigen, als reukzin, tastzin en gezichtsvermogen. Het boek is in Engeland overladen met prijzen, waaronder “The Guardian natuurlijke historie boek van het jaar” en “The Independent natuurboek van het jaar”. En terecht. In dit boek is Birkhead op z’n best: informatief, onderhoudend en geschreven in een heel toegankelijke stijl, zoals blijkt in het hoofdstuk over het gehoor. Hierin geeft Birkhead een mooie beschrijving van de laplanduil, die in staat is om zijn prooi te horen lopen onder een dik pak sneeuw:

Het formaat van de laplanduil is voor een deel een illusie. Het prachtige donzen verenkleed zet ons op het verkeerde been, want in werkelijkheid is de uil een dwerg met een enorme donsjas aan. De laplanduil waarvan ik de oren bekeek, lag in de armen van zijn eigenaar en keek me aan als een baby met wijd opengesperde ogen.

Birkhead voelt de grote ooropeningen tussen de tien centimeter dikke donslaag die de kop schotelvorm geeft. Hij beschrijft het lichamelijk onderzoek bij de uil zo beeldend, dat je bijna het gevoel hebt dat je de gehoorgang zelf ook even mag inspecteren. Naast de grootte valt het hem op dat de oren niet evenwijdig in de schedel zijn verwerkt, maar in hoogte van elkaar verschillen. Hierin schuilt het antwoord op de precisie van de uil. Door het (minieme) tijdsverschil waarmee de geluidsgolven de beide oren bereiken, is de uil in staat de exacte plaats van de prooi de lokaliseren. Birkhead geeft vervolgens een overzicht van experimenten die deze hypothese bevestigden. De gedetailleerde illustraties van Katrina van Grouw (de ontvederde vogel; Tirion Natuur, 2014) van de schedel van de uil aan het begin van het hoofdstuk, tonen de schaalvormige kop van de laplanduil en de schedel met de ongelijke openingen. Zo duidelijk beschreven en ondersteund door de illustraties, dat iedere lezer het mechanisme kan begrijpen.

Dit jaar verscheen er alweer een boek van Birkhead, Ten thousand birds, dat hij samen schreef met Jo Wimpenny en Bob Montgomerie. In eerste instantie lijkt het encyclopedische werk op De wijsheid van vogels, maar dat is het niet. Het is een schatkamer aan ornithologische feiten en biografieën van grote ornithologen van de afgelopen eeuw. In het voorwoord merken de auteurs terecht op dat dit boek in de toekomst kan fungeren als naslagwerk voor biografen en andere wetenschappers. Toch word je als lezer nergens echt meegenomen zoals dat wel gebeurt in De wijsheid van vogels en De zintuigen van vogels. De stijl is droger en observaties uit het veld, die de andere twee boeken juist tot leven wekken, ontbreken veelal. Kortom, een boek dat iedereen die geïnteresseerd is in het onderzoek naar vogels of naar de ontwikkeling van wetenschap in de boekenkast hoort te hebben, maar voor een breder publiek minder geschikt is. Voor het algemeen geïnteresseerde publiek is het wachten op het volgende boek… Maar, door het hoge schrijftempo van Birkhead hoeven we daar vast niet lang op te wachten.

Titel: Ten Thousand Birds (2014)
Auteurs: Tim Birkhead, Jo Wimpenny & Bob Montgomerie
Uitgever: Princeton University Press
ISBN: 978-06911-519-77
Aantal Blz. 544
Prijs: £29.95

Titel: De zintuigen van Vogels (2013)
Auteurs: Tim Birkhead
Vertaald door: Pon Ruiter
Uitgever: De Bezige Bij
ISBN:  978-90234-772-42
Aantal Blz. 304
Prijs €19,90

Titel: The Wisdom of Birds (2008)
Auteurs: Tim Birkhead
Uitgever: Bloomsbury
ISBN: 978-07475-982-20
Aantal Blz. 410
Prijs: €23,99