Adriaan van Dis: VARA-haan

Wij waren thuis niet van de VARA. Zodra hun haan kraaide, werd-ie de nek omgedraaid en anders wel de Stem des Volks met hun ‘socialisten sluiten rijen’. Nee, wij waren in de verzuilde tijden van de AVRO. Dat wil zeggen, mijn moeder. .. de radiozaken de baas in huis. We hebben er nog altijd een zilveren theezeefje van. Gelukkig was ze ook inconsequent. Er ging niets boven ‘Weer of geen weer’, het zondagochtendprogramma van de VARA. Altijd nog beter dan slijmerige dominees en katholieke elastieken op de andere Hilversum-zender. Niet god, maar Gerrit de weerman bood ons geborgenheid. En Fop I. Brouwer met wat leeft en groeit, maar bovenal het warme stemgeluid van Bert Garthoff. De bevlogen radioman die met molenaars, schippers, zeewaterkijkers en geleerden kon praten en die met zijn zeilboot de Kortenhoefse plas opvoer om eendengesnater en krassende aalscholvers op te nemen. Die een fazant kon nadoen. Daar kon die VARA-haan ook wel bij. Alleen op zondag dan. En omdat het over de natuur ging. Over het eeuwige nu en dat heeft geen politieke kleur. Ze kende die stem nog uit haar tijd in Indië. Bert Garthoff was omroeper in de Nederlands Indische Radio Omroep, de NIROM. Ook toen al een reislustige reporter die de archipel verbaal in beeld bracht. Op de dag dat het Koninklijk Nederlands Indisch capituleerde voor de Japanse bezetter, 8 maart 1942, sloot hij de laatste uitzending af met de later gevleugelde woorden: wij gaan nu sluiten. Vaarwel. Tot betere tijden. Gevolgd door het toen al verboden Wilhelmus. 

Daags na die gewaagde uitzending werd, wat er aan studiopersoneel nog aanwezig was, opgepakt en verhoord door de Japanse geheime politie. De directeur en twee technici werden onthoofd, maar omdat Garthoff voor nippon-oren slechts een anunsa was - Japanse studiotaal voor announcer, omroeper - bleef hij gespaard en verdween hij voor drieënhalf jaar in een interneringskamp. Alleen al daarom kon Garthoff bij ons thuis niet meer stuk en hij woonde ook nog eens een dorp verderop, in Nieuw-Loosdrecht, en wij aan de rand van Hilversum. De eerste jaren van zijn programma fietste hij elke zondagmorgen langs ons huis. Om half zeven, op weg naar de studio. Weer of geen weer, dat had hij gezegd op zijn eigen radio. Een reden om nog vroeger op te staan en hem buiten op te wachten. En zo leerden wij hem kennen. Mijn moeder hoorde hem uit over Indië op de stoep, ze namen de tuin door, maar vooral het nieuws uit Indonesië. Garthoff had er nog een paar jaar radio proberen te maken. Bert Garthoffs roem imponeerde ook mij. Ik stond toch maar mooi oog in oog met de man die in Nederland voor het eerste verkeersinfarct zorgde, omdat de luisteraars naar ‘Weer of geen weer’ massaal naar een aanbevolen kanariekeuring of vlootschouw afreisden. Als het op zondagen extra druk was, sprak de politie over een ‘Garthoff-weekend’. Zo beroemd kon een stem je dus maken. Dat wou ik ook. Maar gegeneerd dat ik was door mijn moeders geflirt vroeg ik hem naar adders op de hei tussen Loosdrecht en Hilversum. Een hei die toen nog breed en stil en onbebouwd was. Eind jaren vijftig leefden daar nog giftige adders en Bert Garthoff leerde me hoe je een lange stok met een mikvormig uiteinde moest snijden om een adder bij de nek te kunnen vangen. Hele zondagen liep ik met die stok naar adders te zoeken. 

Vele jaren later lokte een andere slang naar mijn leven: roem. Ik haakte naar het toneel, manifesteerde mijn kranten en had vage televisieplannen. Maar hoe kwam je erop? Bert Garthoff, zelf al een zichtbare ster als presentator van het programma ‘Anders dan anderen’, regelde een afspraak voor me bij de Nederlandse Televisie Stichting. Ik mocht een test doen. In mijn beste pak en mijn beste stem. Nog met de schmink op mijn smoel werd ik afgewezen. Ik sprak te bekakt, nou ja! Op mijn Gooische school sprak iedereen zo. Kinderen uit rietendakhuizen in de vorm van omgekeerde portemonnees. Die zeiden: veurwiel en schoolpluin en ik als nieuwbouwwijkjongen paste mij daarbij aan en nu hoorde ik er weer niet bij. Té bekakt. Bert Garthoff kon geen troost bieden, ja ik mocht een keer in het publiek zitten bij ‘Anders dan anderen’. Maar hield vol dat ik er geschikt voor was. In die zin was hij een vaderfiguur. Hij wees mij de weg. En zo werd hij een voorbeeld. Garthoff toonde nooit haast, ook al kreeg hij maar een paar minuten. Hij stelde zich open voor zijn onderwerp. Gaf zijn gespreksgenoten vertrouwen. Hij luisterde en had oog voor de blijvende dingen en zag actualiteiten in de kleinste details. Of zoals hij het zelf ooit zei: kijk met gevoel om je heen. Zijn stijl werd de basis voor een natuurprogramma dat nu al zestig jaar bestaat.