De Truman-waan bestaat echt

 

Hij is vaak op televisie en terecht: The Truman Show uit 1998 is een uitstekende film. Visionair, want deze satire op reality-televisie, beroemdheid, media-macht en Big Brother -toestanden verscheen net vóórdat reality-tv zoals we die nu kennen van de grond kwam. En hij bleek medische consequenties te hebben.

Jim Carrey speelt Truman Burbank, een volwassen man die al in de baarmoeder werd geadopteerd door een tv-maatschappij om de argeloze ster te worden van het duurste en best bekeken programma ter wereld, The Truman Show. Zodoende woont hij nu in Seahaven, een speciaal gebouwd stadje op een kunstmatig eiland in een koepel, dat wordt bevolkt door een grote hoeveelheid acteurs die Truman al zijn hele leven voor de gek houden. Zijn vrouw, moeder, beste vriend en alle andere zogenaamde inwoners van Seahaven zijn acteurs die elke dag opnieuw opdraven in het grootste decor op aarde en een script uitvoeren dat helemaal draait om Truman. Het verhaal wordt via de duizenden verborgen camera's in de stad live getoond aan de wereldbevolking. Iedereen op aarde weet dat Truman een nep-leven leidt en wordt omringd door acteurs, behalve Truman zelf, die al zo'n dertig jaar in de veronderstelling is dat hij een volstrekt normaal doorsneeleven heeft. Totdat hij begint te vermoeden dat hij het middelpunt van een complot is. De film, geregisseerd door Peter Weir ( Witness, Dead Poets Society ), was onverwacht – maar niet onverdiend – een gigantische hit in 1998.

Nu naar 31 oktober 2003. Het was voor Joel Gold een normale werkdag, met dien verstande dat normale werkdagen voor Joel niet bestonden. Tegenwoordig is hij professor en zelfstandig psychiater, maar hij begon zijn carrière in de zielzorg op de afdeling spoedeisende psychiatrische hulp van het Bellevue ziekenhuis in de stad New York. Het Bellevue is het oudste openbare ziekenhuis van de Verenigde Staten en is vooral bekend om die ene psychiatrische afdeling; iedereen in de stad weet dat je mensen die zich 'gek' gedragen naar het Bellevue moet sturen voor acute behandeling. Joel Gold zag zodoende dagelijks vele en soms buitenissige ziektebeelden voorbij komen; in zijn boek Suspicious Minds: How Culture Shapes Madness noemt hij als willekeurig voorbeeld de zeer relaxte man die deed denken aan The Dude uit de film The Big Lebowski , totdat bleek dat de vriendelijk ogende hippie het bloed van kleine dieren dronk en voornemens was binnenkort aan het bloed van zijn moeder te beginnen. Door deze parade van kolder en wanen vielen de patiënten met wat Gold uiteindelijk in een wetenschappelijk artikel ‘The Truman Show delusion’ zou dopen (ofwel het ‘Truman Show waanidee’), niet onmiddellijk op.

De eerste was de zesentwintigjarige Albert, die op 31 oktober 2003 door de politie werd afgeleverd bij het Bellevue omdat hij bij het gebouw van de Verenigde Naties asiel had aangevraagd om te ontsnappen aan de reality-show waarvan hij ongewild het middelpunt was. Albert vermoedde al vijf jaar, sinds hij de film had gezien, dat hij net zoals Truman werd omringd door acteurs en dat hij 24 uur per dag live op televisie was maar dat de producers van de show dat listig voor hem verborgen hielden. Hij vertelde Gold dat hij naar New York was gekomen om naar het World Trade Center te gaan, want hij dacht dat 9/11 was geënsceneerd om hem tijdens zijn show een emotionele reactie te ontlokken. Hij redeneerde dat de producenten waarschijnlijk niet zover zouden gaan om de WTC torens werkelijk neer te halen, dus hij kwam kijken of ze nog gewoon overeind stonden. Kijken was sowieso een heet hangijzer bij Albert, want er waren ook camera's in zijn ogen geïmplanteerd – ‘net zoals in de film Being John Malkovich’ – en alles wat hij zag werd zodoende ook uitgezonden. Dus toen hij langs de VN kwam, had asiel aanvragen hem een beter idee geleken.

Een paar maanden later was de tweede patiënt ene Brian, die naar New York was gekomen om naar het Vrijheidsbeeld te gaan. Daar zou hij ofwel een oude vlam van vroeger ontmoeten die naar zijn show keek en hem ervan wilde redden – net zoals Trumans vriendin Lauren in de film – ofwel hij zou naar beneden springen om zijn show op drastische wijze te cancellen. Wegens 9/11 was het Vrijheidsbeeld echter gesloten en toen Brian over straat begon te zwerven, leverde de politie hem af bij Gold. Toch ging hem pas bij patiënten nummer drie en vier, die enkele maanden later werden afgeleverd, een licht op. Was hier misschien sprake van een nieuwe geestesziekte? 'In het Bellevue zie je door de gekke bomen het gestoorde bos niet meer,' verklaarde Gold zijn traagheid achteraf.

Nadat hij de naam ‘The Truman Show delusion’ had verzonnen en er een wetenschappelijke artikel over had gepubliceerd, kwamen de reacties los van collega's en patiënten uit de hele wereld. Hoewel het waanidee niet apart in psychiatrische handboeken als DSM-V is opgenomen, zijn er inmiddels vele tientallen gevallen gedocumenteerd. Tijdens de research die Gold deed, meende hij aanvankelijk dat de Truman-waan niet meer was dan een moderne combinatie van bestaande wanen. Grootheidswaan (wereldwijde belangstelling voor je leven), paranoia (iedereen zit in het complot) en betrekkingswaan (uit willekeurige voorvallen afleiden dat alles over jou gaat en alles opvatten als een bevestiging van je denkbeelden). Net zoals andere cultureel bepaalde wanen – in Saoedi-Arabië bestaat 'turabosis', de waan dat je bedekt bent door zand, en in West-Bengalen de waan dat je zwanger bent van puppies nadat je door een hond gebeten bent – is de Truman-waan wellicht gewoon een hele moderne specifieke combinatie van stokoude ziektebeelden.

Maar in zijn boek, dat twee jaar geleden verscheen, suggereert Gold inmiddels dat er misschien ook meer aan de hand is. De huidige genetwerkte cultuur – overal camera's, smartphones, getwitter, video-streaming en de NSA die inderdaad iedereen blijkt af te luisteren – lijkt hem een ideale bron van gekte voor hen die er ontvankelijk voor zijn. ‘Zullen de steeds snellere technologische veranderingen onze sociale grenzen – privé en publiek, verborgen en openbaar, ondoorzichtig en transparant – zo vervagen dat ze mensen die vatbaar zijn voor psychose zullen overrompelen? Is onze cultuur ons gek aan het maken?‘

Wie The Truman Show anno 2016 bekijkt, constateert dat het thema van het bekijken-en-bekeken-worden uit de film op allerlei manieren en in andere vormen dagelijkse werkelijkheid is geworden. En wellicht, denkt Gold, gaan we dat merken in psychiatrische ziekenhuizen. Hij citeert medisch historicus Roy Porter: ‘Ieder tijdperk krijgt de gekken die het verdient.’