Maria by Callas: een mysterie en dat moet ze blijven

Tom Volf, regisseur van Maria by Callas, de documentaire over operazangeres Maria Callas, was nog niet geboren toen de operazangeres in 1977 overleed. Ook groeide de uit een Frans gezin afkomstige Volf niet op met klassieke muziek, laat staan operamuziek. Zijn kennismaking met Callas was wat hij zelf ‘lotsbestemming’ noemt: op een avond in 2014 hoorde hij per toeval haar stem terwijl hij aan het dwalen was op internet. ‘Ze zong Lucia Di Lammermoor. Die stem! Die muziek! Wie is dát, dacht ik.’

Zij was ‘La Callas’: diva, legende, nachtegaal van de 20ste eeuw. Vertolkster van La Norma van Bellini, van La Tosca van Puccini, van La Traviata van Verdi en Carmen van Bizet. Nog diezelfde avond las hij alles wat los en vast zat. Ontdekte hij dat er biografieën over haar waren, films en documentaires. En toch wist hij, beginnend filmmaker, 24 uur later dat hij ook een film over haar wilde maken. Nee, niet ‘wilde’: hij moest en zou. Maar dan wel op een manier zoals het nog niet gedaan was. ‘Ik wilde dichter bij haar komen, haar de mogelijkheid geven om haar eigen verhaal in haar eigen woorden te vertellen.’

Drie maanden dacht hij nodig te hebben. Hij lacht er nu, zittend in de lounge van een hotel in Brussel, zelf om. Het werden vijf jaar. Vijf jaar van struinen in archieven wereldwijd, van gesprekken met haar, nog levende vrienden, dertig in totaal, mensen van 85, 90 jaar oud, van luisteren naar opnamen en het doorspitten van brieven en fotoalbums. ‘Ik kwam op de meest bijzondere plekken, in kelders en op zolders, bij particulieren en in nationale archieven. Op een gegeven moment kwam ik in de kelders van de BBC terecht, waar ik dagenlang rondkeek in boxen en filmmateriaal in handen kreeg dat al decennia niet meer aangeraakt was.’ Dat was uiterst precair. ‘Er zat 60 mm-materiaal tussen dat al uit elkaar zou vallen als je er naar keek. Een team van experts maakte het schoon en restaureerde het. Niet alleen de stukken die ik voor mijn film wilde gebruiken, maar al het materiaal, ook als investering in de toekomst.’

Maria by Callas bestaat uit integrale aria’s (‘Ik wilde geen extracten van 15 seconden gebruiken want je moet de tijd krijgen om te zien wat haar zo speciaal maakte’) en uit archiefmateriaal en dan vooral uit interviews met Callas die langzaam maar zeker inzicht geven in wie de in 1923 in New York als Maria Kalogeropoulos geboren Griekse echt was. En dat was, volgens deze methode-Volf niet een door woedeaanvallen geplaagde, aan anorexia lijdende, op miljardairs (Aristotle Onassis) vallende emotionele vrouw, zoals ze vaak in de pers is afgeschilderd. ‘Getourmenteerd was ze wel, maar meer dan dat was ze perfectionistisch. Alleen het allerbeste was goed genoeg. Als ze het gevoel had dat mensen haar vroegen om een kunstje uit te halen, om weer die en die aria te zingen, dan zei ze nee.’ Callas, wier stem een bereik had van drie octaven, werd vooral geroemd om de dramatische interpretatie van haar rollen. Ze vereenzelfdigde zich totaal met de personages die ze zong en speelde.

Haar hoogtijjaren had Callas tussen 1955 en 1965. Als ze ergens optrad, waren fans vaak al dagen bij de theaters te vinden om een felbegeerde kaart te kunnen bemachtigen. Ze ontmoette de groten der aarde: dineerde met de Kennedy’s, raakte bevriend met Liz Taylor en Richard Burton en ontmoette op een dag de Griekse scheepmagnaat Onassis. Ze werden verliefd. Volf: ‘Nadat ze Onassis ontmoette en hun relatie vorm kreeg, ging ze minder zingen. Ze koos ervoor haar leven te wijden aan de man die ze liefhad. Callas had het in zich om zich op te offeren: eerst aan de muziek, later aan een man. Het was alles of niets. Dat is de dualiteit tussen Maria, de vrouw en Callas, de zangeres, daarom ook heet de film Maria by Callas. Het treurige is natuurlijk dat ze het enerzijds heel graag wilde, een ‘gewoon’ leven, met een familie en kinderen. Maar ze was er tegelijkertijd te veel kunstenaar voor.’

Ondanks hun op het archiefmateriaal duidelijk zichtbare match, koos Onassis er uiteindelijk voor om een andere vrouw te trouwen, namelijk de Amerikaanse presidentsweduwe, Jackie Kennedy. Het kwam Callas ter ore via de media, leren we van de film. En hoewel ze nog geprobeerd heeft om terug te komen en haar zangcarrière op te pakken, hadden de inactieve jaren haar stem geen goed gedaan. Volp: ‘Een operazangeres is in dat opzicht als een atleet, als je niet oefent gaat een stem snel achteruit. In de film zie je dat toen het huwelijk met Jackie verkeerd uitpakte, Onassis weer toenadering zocht tot Callas en dat ze altijd gevoelens voor elkaar bleven houden. In 1975 overleed hij. Twee jaar later stierf zij ook. Officieel aan een hartaanval. Een hartaanval veroorzaakt door een gebroken hart.’

Hoewel Volf denkt dat hij behoorlijk dichtbij is gekomen om haar te ontrafelen, weet hij dat ze altijd haar enigma zal behouden, ‘Persoonlijkheden als zij daar kun je nooit helemaal bij komen. Ze is een mysterie en dat moet ze blijven, denk ik.’