Johan Fretz over linkse politiek in rechtse tijden: ‘We moeten durven om bot te zijn en te strijden’

Opiniemaker wil dat er ‘knetterlinks beleid’ wordt gevoerd, maar ziet het tegenovergestelde gebeuren. In gesprek met Ronald Giphart over sociaal-liberalisme, christendemocratie en TikTok. En Henk Kamp.

In interviews heb je verteld over je roerige jeugd, iets waarover je ook meermaals hebt geschreven. In de loop der jaren heb ik er veel over gezegd. Het was een bewogen jeugd, maar nu ik zelf vader ben van twee jonge kinderen, merk ik ook dat ik mijn ouders dankbaar ben voor hun liefde en voor het kweken van mijn nieuwsgierigheid. Veel mensen in mijn omgeving zijn opgegroeid in een veilig middenklasse milieu. Ik niet, maar dat heeft me denk ik wel heel veel veerkracht gegeven. Misschien is dat van de nood een deugd maken. Ik ben een vechter: mij krijg je niet klein. In mijn film What’s left zit het laatste belangrijke gesprek met mijn vader vlak voor hij stierf, heel bijzonder. Hij zei: ‘Let op je karakter, dat je niet te veel doorslaat.’ Na zijn dood is dat juist gebeurd, natuurlijk, maar nu ben ik weer geland.

Geprivilegieerde mensen hebben allerlei vinkjes die hen levenslang voordeel kunnen bieden. Jij hebt armoede meegemaakt: voor een links iemand kan dat dus een vink zijn. Ik denk vooral dat staan voor collectiviteit, iets dat ik van huis uit heb geleerd, een linkse vink is. Solidariteit is tegenwoordig een holgeworden begrip, maar voor mij gaat het daar wel om. In de tijd van Joop den Uyl was er een streven naar ‘opwaartse mobiliteit’, dat kinderen in een andere beroepsklasse terechtkwamen dan hun ouders. Dat tijdperk van verheffing zorgde ervoor dat kinderen van de arbeidersklasse inmiddels behoren tot de hoogopgeleide klasse. Je zou kunnen zeggen: wauw, dat kon dus inderdaad! Maar eigenlijk heeft het daarnaast volgens mij tevens geleid tot het tegenovergestelde. Want de middenklasse die uit de opwaartse mobiliteit voortkwam, voelt zich vaak niet meer solidair met het milieu waaruit ze kwamen. Ze dachten: nu ik ook een huis heb, is de de hypotheekrenteaftrek voor mij dus erg belangrijk. En daarnaast raakte de nieuwe werkende klasse vervreemd van een samenleving die opklimmen als heilig zag en daarmee impliciet neerkijk op praktische arbeid.

Jij bent ook naar de middenklasse gegaan. Ja, nogal, ik zit in de hoogste belastingschaal en ben inmiddels huisbezitter. Ik ben een schrijvende zzp’er. Toen mijn zoon werd geboren, betaalden mijn vriendin en ik 1.500 euro voor een huurhuis. Dat zou nu 2.000 euro zijn geweest, voor een ruimte van 60 m2. Dat is niet toekomstbestendig. Door haar baan heeft zij een pensioen, ik niet, dus ik dacht: tijd om een huis te kopen, daar ben ik trouwens helemaal niet op tegen. Voor Joop van Uyl was het een van de idealen voor arbeiders om een eigen huisje te bezitten. Maar als je dan een huisbezitter bent, kom je – in het systeem dat we hebben opgetuigd – aan de kant te staan van de mensen die slapend rijk worden. Toen wij recent weer gingen verhuizen, bleek dat huis in vijf jaar tijd tweeënhalve ton meer waard te zijn geworden. Daarin zit een fundamentele ongelijkheid vergeleken met mensen die nog steeds moeten huren. Wat mij betreft gaat de erfbelasting een stuk omhoog en schaffen we de hypotheekrenteaftrek vandaag nog af.

Maar dat is dan tegen jouw persoonlijke belang in. Het heeft te maken met het idee van collectiviteit. Gelukkig zijn er nog steeds heel veel hoogopgeleide mensen die wel practice what they preach. Ik heb nog steeds een maakbaarheidsgeloof, het idee dat we de samenleving beter kunnen maken door collectief belang en wederkerigheid als uitgangspunt te nemen. Dat is niet soft, maar gaat over het streven naar een collectief welzijn dat je hard nodig hebt om in relatieve harmonie samen te leven. Veel rechtse mensen denken heus niet per se ‘stik er allemaal maar in’, maar ze omarmen het idee dat je burgers zo vrij mogelijk moet laten om zelf hun zaakjes op orde te brengen. Ze staan niet sadistisch op, denk ik, maar het effect is te verwoestend voor te veel mensen.

In de nieuwe vierdelig BNNVARA-serie What’s right sprak je onder meer met Ab Klink, Ed Nijpels, Henk Kamp, Hilbrand Nawijn en andere lieden die niet per se in de linkerhoek zitten. In jouw eerdere documentaire, What’s left, zocht je naar een antwoord op de vraag hoe links haar idealen verloor en daarmee haar achterban kwijtraakt. Wat wil je met What’s right? Iedereen uitnodigen een compleet beeld te krijgen van de problemen in dit land. Zonder hijgerige ruis. We merkten dat What’s left het heel goed deed bij jonge mensen. In 2022 was het een van de best gestreamde films bij NPO Start. Als ik bijvoorbeeld een TikTok-fragment postte over Joop den Uyl, werd dat zeshonderdduizend keer bekeken. Jonge mensen verlangen naar historisch besef. Wij dachten: waarom maken we geen vervolgserie over de fundamenten van de verzorgingsstaat, over waarom wonen onbetaalbaar is geworden, over arbeidsrechten die onder druk staan en over de verharding van het asielbeleid? Om te weten waar je heen moet, moet je weten waar je vandaan komt, hoe we hier zijn beland.

Mooi onderwerp. Omdat What’s left het dus zo goed deed onder jongeren, hebben de mensen van NPO 2 en BNNVARA ook echt voor ons project gestreden… dat is niet vanzelfsprekend bij de NPO. Ik weet niet of ik dit nu moeten zeggen, want het kan ook tegen me werken, maar ik ga het toch doen. Ik verbaas me er bij sommige andere loketten bij de NPO over hoe extreem men meegaat in de totale infantilisering van het publiek. Dat het allemaal altijd nog platter moet, uit angst dat mensen anders afhaken. Wat dus onzin is. De vorm van veel dingen is te vaak te highbrow, maar in Hilversum trekt men juist de conclusie dat de inhoud te elitair is. 600K views van pubers, per fragment op TikTok, over de sociaaldemocratie! En dan hoor je soms als je een idee pitcht ‘haal die Arabische Lente er maar uit, anders haakt Gen Z af volgens het algoritme’. Hef jezelf dan gewoon meteen op. Weinig dingen zijn tergender dan dumbing down uit pleaserigheid. Laten we strijden voor een NPO met lef en fantasie, waarin mensen, zeker jonge mensen, serieus worden genomen! Je kunt klagen dat je wordt gesaneerd door populisten, maar als je zelf ook alleen nog maar beredeneert vanuit cijfers en massa, verdien je die bezuiniging gewoon.

En wat leer je dan van iemand als Henk Kamp, die politiek toch verre van jou staat? Ik heb mezelf moeten dwingen te onderzoeken waar hij vanuit vertrekt, in plaats van hem te confronteren met mijn morele oordeel. Henk Kamp vertelde mij in onze serie dat hij de politiek in is gegaan omdat hij in de Koude Oorlog bang was dat de democratie zou verdwijnen. Dan voel je opeens: oh ja, dat is zijn vertrekpunt. Tegelijkertijd wilde hij op migratie notabene verder gaan dan ex-LPF minister Nawijn. Ik laat het oordeel deze keer aan de kijker. Martin Luther King zei: ‘Ik ben niet vrij totdat jij vrij ben’, dat is de kern van wederkerigheid en collectiviteit. In een gemeenschap geldt: uiteindelijk is iedereen bepalend voor mijn geluk. Je kunt je niet afsluiten van de rest van de gemeenschap en dan gelukkig zijn. Dat is niet rechtvaardig. Voor mij heeft de sociaaldemocratie uiteindelijk ook veel meer gemeen met de christendemocratie dan met het liberalisme.

Lees verder in VARAgids 21. Vanaf dinsdag 20 mei 2025 op de mat, in de winkel en in de app. Nog geen abonnee?