Jim & Andy: The Great Beyond: Wat is geënsceneerd?

‘Waar zou hij zijn en wat zou hij nu doen?’ Dat vroeg Jim Carrey zich af toen hij in 1998 werd gebeld: hij mocht de in 1984 overleden performancekunstenaar Andy Kaufman en zijn alter ego Tony Clifton vertolken in het filmische levensverhaal getiteld Man on the Moon. Carrey zat achter zijn huis aan de Californische zee toen hij het nieuws ontving. Naar eigen zeggen doken er dertig dolfijnen boven water; vervolgens kwam hij tot de realisatie dat hij telepathisch kon communiceren. Dit was de fantasierijke opmaat naar ‘het moment dat Kaufman ten tonele verscheen’. Oftewel: Carrey onderging een mentale en fysieke metamorfose en wérd Kaufman.

Twintig jaar geleden werd deze episode door de camera geregistreerd. Carrey werd voor en achter de schermen gevolgd. De tapes lagen sindsdien op zijn kantoor, omdat de filmproducent destijds wilde voorkomen dat Carreys reputatie door het slijk werd gehaald. Schijnbaar dachten ze dat zijn capriolen, verkleed als Kaufman en Clifton, niet door de beugel konden. Documentairemaker Chris Smith zag daarentegen waarschijnlijk ogenblikkelijk de tragikomische waarde van het beeldmateriaal, en besloot Carrey hierover te interviewen. Met als resultaat een schitterende documentaire waarin de gelijkenissen tussen Carrey en Kaufman worden geopenbaard.

Uit Jim & Andy blijkt hoezeer Jim schatplichtig is aan Andy. De eerstgenoemde biecht op hoe hij vol bewondering naar zijn inspiratiebron keek als deze weer eens verscheen op televisie. Toen was Carrey alleen binnenshuis een komiek, in zijn familiewoning in Canada. Wie had kunnen vermoeden dat de boomlange en bijkans manische verschijning zijn idool decennia later op magistrale wijze zou gaan vertolken? En dat hij omarmd zou worden door al die acteurs en schrijvers die ooit met Kaufman samenwerkten? Zoals Danny DeVito – Kaufmans collega uit de sitcom Taxi – die Carreys gedaanteverandering ‘bizar’ vindt (en dat is een compliment). Ook Kaufmans familieleden zijn van mening dat hun overleden broer voor even terug is.

Net als een acteur als Daniel Day Lewis, blijft Carrey gedurende de opnames buiten en op de set in zijn rol. En daarmee is de documentaire ook een cursus method acting. Dit tot grote ergernis van regisseur Milos Forman, die regelmatig met zijn handen in zijn haar zit. Zoals wanneer Kaufman ineens opduikt met een horde Hells Angels, die carte blanche krijgen in de filmstudio. Ja, intussen is Carrrey Kaufman geworden, misschien nog wel meer dan in de film. We zien hoe hij in een golfkar rijdt naar de burelen van Steven Spielberg, om verkleed als Clifton te proclameren dat hij ‘de echte haai’ wil zien – de haai uit Jaws.

Carreys Kaufman handelt dan allang niet meer uit Carreys wil, maar puur uit zijn eigen wil. Kaufman praktiseert zoals Kaufman praktiseerde. Intussen levert Carrey in het heden buitengewoon openhartig commentaar. Hij vertelt hoe hij pas een goede entertainer werd toen hij alle bezwaren naast zich neerlegde. Ongegeneerd zou hij zijn act doen. Het masker ging – ook letterlijk, in The Mask (1995) – op. Of een zak over zijn hoofd. Die zak gaat evenwel af in Jim & Andy: Carrey is buitengewoon openhartig over zichzelf. De idiosyncratische grappenmaker doet bijvoorbeeld uit de doeken hoeveel hij van zijn vader hield.

Tegelijkertijd blijft het onduidelijk wat nu wel en niet geënsceneerd is. Destijds werd Kaufman tijdens een bezoek aan de show van David Letterman in zijn gezicht geslagen door showworstelaar Jerry Lawler: dit gebeurt dit nu weer.

Als de camera niet loopt, is er sprake van (georkestreerde?) animositeit tussen Lawler – die een reprise van zijn rol doet – en Kaufman. Maar in hoeverre is dat een farce? Wat wel duidelijk wordt, is dat Carrey een bijzonder sympathiek mens is. Op de set is er geen divagedrag te bespeuren. Getuige de twinkeling in zijn ogen vindt hij het prachtig om onder de mensen te zijn. Mensen die zijn eigenaardigheden wel kunnen waarderen, evenals zijn intelligente, filosofische overpeinzingen.