De Oost: knappe verfilming van zwart koloniaal verleden

Foto credits: Bobbery / Prime Video

Hoe handel je als je wordt geconfronteerd met chaos en verlangen naar onafhankelijkheid in 'jouw' koloniën aan de andere kant van de planeet, kort nadat je eigen land net aan den lijve heeft ondervonden hoe het is om bezet en onderdrukt te worden door een niemand ontziende vijand? Voor die vraag stonden Nederlandse regering en parlement in 1946, kort nadat de Duitsers de Tweede Wereldoorlog verloren hadden. Ze werden geconfronteerd met chaos in de zojuist van de Japanner bevrijde kolonie Nederlands-Indië, een enorm eilandenrijk dat werd verscheurd door grote onderlinge verschillen, tegenstrijdige belangen en de roep om onafhankelijkheid. Het antwoord op die vraag is het onderwerp van De Oost.

De manier waarop de regering reageerde, met het sturen van troepen die in sommige gevallen extreem wreed en wetteloos te werk gingen, is met onze ogen terugkijkend moeilijk in te voelen en bijna niet te geloven. Dat is wijsheid achteraf en de situatie was ook beslist extreem complex; het is de verdienste van regisseur Jim Taihuttu (Rabat, Wolf) dat hij die situatie in De Oost genuanceerd in beeld brengt met begrip voor beide kanten. De Oost is bedachtzaam en tegelijkertijd een bij vlagen extreem spannende film; een soort Apocalypse Now uit de polder waarin we meeleven met de grotendeels nogal argeloze Nederlandse soldaten en de bevolking die zij kwamen onderdrukken of beschermen, al naar gelang aan wie je het vroeg. Meeleven en ons tegelijk diep schamen voor de zwarte bladzijden in dit verhaal; in De Oost zie je platgebrande dorpen en vermoorde dorpelingen die je in speelfilms vooral met Vietnam associeerde, maar die nu terecht op ons eigen bordje belanden in een verfilming van dit heikele onderwerp die lang op zich liet wachten.

In De Oost volgen we soldaat Johan (Martijn Lakemeier) die zich, in tegenstelling tot de meeste van de ruim honderdduizend andere soldaten, gewillig heeft gemeld voor deze missie. Johan wordt verscheurd door schuldgevoel dat hij tijdens de Duitse bezetting heeft opgelopen en waarvoor hij hier boete wil doen. Eerst zien we hoe hij en de andere onwennige soldaten zich verhouden tot elkaar, hun nieuwe situatie in het snoeihete land en de hun totaal vreemde bevolking. Deze eerst drie kwartier van De Oost zijn net zo loom (op een meeslepende en onderhoudende manier) als het leven in het kamp voor de jonge uitgezonden soldaten was: er gebeurt weinig anders dan gewoon wennen aan de nieuwe omgeving.

En dat is maar goed ook, want áls er iets gebeurt, is het gewelddadig; de vrees voor guerrilla-aanvallen vanuit de rijstvelden en het oerwoud is intens en de kersverse manschappen houden zich zo veel mogelijk alleen onledig met wachtlopen. Men houdt zich het liefst koest, over het algemeen. Taihuttu toont begrip voor de angsten en onzekerheden van de Nederlandse soldaten - hun blik is de focus van de film, hoewel de kijker ook de kant ziet van de lokale bevolking - maar hun snoeiharde racisme, kortzichtigheid en eigenmachtig optreden staan ook symbool voor de koloniale houding van Nederland, destijds openlijk afgekeurd door dezelfde geallieerde mogendheden (de VS en Engeland) die kort tevoren de nazi's uit ons land hadden gegooid.

Maar die wens om de missie tamelijk rimpelloos te laten verlopen, geldt niet voor alle manschappen. Vooral niet voor legerkapitein Westerling alias De Turk (Marwan Kenzari), die er net als veel Nederlanders van overtuigd is dat 'de' Indiër (een geconstrueerde figuur die vooral bestaat in de Nederlandse fantasie) in de Nederlander een rechtmatige heerser ziet die de belofte van vrijheid en welvaart brengt en dus uiterst welkom is. Alleen de 'terroristen' onder de lokale bevolking dienen eerst met wortel en tak te worden uitgeroeid, waarna de vredige status quo van voor de oorlog zal worden hersteld (wederom een situatie die vooral in de Nederlandse optiek bestond). Johan, wiens behoefte aan verlossing van zijn zonden tot dadendrang leidt, is al snel onder de indruk van De Turk en zijn steeds wildere methoden, die van hogerhand worden goedgekeurd.

Johan laat zich meeslepen in een schaduwoorlog op het eiland Celebes, waar De Turk en hij een schrikbewind beginnen te voeren dat weliswaar deels fictief is maar wel op historische feiten gebaseerd werd; standrechtelijke executies van vermeende terroristen die De Turk eigenhandig, gezeten achter een tafeltje op het dorpsplein, met zijn revolver uitvoert. Oorlogsmisdaden die daadwerkelijk hebben plaatsgevonden en goed onderzocht en gedocumenteerd zijn - zie ook deze aflevering van Andere Tijden over de echte Westerling/De Turk. De in principe gewetensvolle Johan krijgt na verloop van tijd steeds grotere twijfels bij de gewetenloze methoden van De Turk en zijn door schuldgevoel ingegeven daadkracht verdwijnt en maakt plaats voor nóg meer schuldgevoel. Johans ervaringen op Celebes blijken zo de basis voor een tweede oorlogstrauma, waarvan hij zich in de gewelddadige finale van De Oost eindelijk denkt te kunnen bevrijden.

De tweede helft van De Oost is zodoende een fraai vormgegeven en steeds hectischere oorlogsfilm die weinig meer lijkt op de ingetogen eerste helft; die breuk is nogal abrupt maar stoort niet. De production values en acteerprestaties zijn overwegend prima en het script zit goed in elkaar; een relatie die Johan heeft met een lokale prostituee doet wel wat gekunsteld aan, maar dient ook om de interactie tussen de steeds meer opgefokte Nederlandse soldaten en dito lokale bevolking te laten zien. De dialogen zijn hier en daar loepzuiver maar soms ook ineens weer loodzwaar en uit eikenhout gesneden; wat dat betreft is De Oost zowel op positieve als op mindere punten vergelijkbaar met Soldaat van Oranje. Geen geringe prestatie; De Oost is een epische, 'grote' film die gemaakt is met durf en goeddeels geslaagd is. Het is Jim Taihuttu's verdienste dat we nu, 75 jaar na dato, eindelijk een film hebben over dit verdrongen historische hoofdstuk.