Column: een hart onder de riem voor de sublieme boekverfilming

Ik houd niet per definitie van boekverfilmingen. Scenaristen hebben vaak de neiging om de diepgaande boodschap van een roman te simplificeren, behapbaar te maken en dus de kijker te minachten. Maar ik stuit in mijn aversie tegen de boekverfilming vaak ook op een paradox: naar sublieme, cerebrale boekverfilmingen kijkt geen hond. Oftewel: ik vind het vooral vervelend dat het de minder noemenswaardige adaptaties zijn die een publiek trekken - ja ik klink hier tamelijk snobistisch, excuses. Tegelijkertijd denk ik te begrijpen waar de schoen wringt: mensen pakken minder makkelijk een boek op dan dat ze de televisie aanzetten. Waarom zou je dan in hemelsnaam naar visuele literatuur willen kijken?

Toen ik van de week Jazz (1992) van Toni Morrison (1931-2019) uitlas moest ik regelmatig denken aan zo’n televisieserie annex boekverfilming waar niemand naar keek: The Underground Railroad (2021) van Barry Jenkins ( Moonlight , 2017). Morrison – die na de publicatie van Jazz in 1993 de Nobelprijs voor Literatuur won – schrijft in haar boek over zwarte Amerikanen die rond de vorige eeuwwisseling van het platteland naar de grote stad trekken. Ze omschrijft heel nauwgezet hoe dat ging, hoe die levens eruitzagen. Details zijn belangrijk. Gedachten krijgen de aandacht. Dat levert een soms dromerige sfeer op die ook terugkomt in haar andere boeken, zoals Beloved (1987).

Soms is het bijna alsof Morrison de tijd stilzet. Om een ogenschijnlijk onbeduidend moment voor het voetlicht te brengen. Maar niets is onbeduidend, en alle kleine trivialiteiten maken in haar werk deel uit van een groter geheel. Niettemin heeft het stilzetten van de tijd – ironisch genoeg – tot gevolg dat de voortstuwing van de plot ook al dan niet tijdelijk stagneert. Precies dat zie je ook in The Underground Railroad : schitterende en deerniswekkende momenten die losgeweekt worden van het verhaal, die zonder de verhaallijnen onverminderd relevant zijn. Dát is literatuur op een visueel niveau: het belang van een zonsopgang, de overpeinzingen van een personage gevat in een close-up.

The Underground Railroad draait om een jonge slaafgemaakte vrouw die ergens aan het begin van de negentiende eeuw gebruik maakt van een clandestien ondergronds netwerk om het door slavernij gedomineerde zuiden van de Verenigde Staten te ontvluchten. Het boek is geschreven door Colson Whitehead, die onmiskenbaar schatplichtig is aan Morrison. Ook Whitehead schrijft boeken over de positie van de zwarte Amerikaan in de hedendaagse en historische Verenigde Staten. Het zou fijn zijn als scenaristen zich nog meer over zijn oeuvre zouden buigen – Whitehead werkt op het scherpst van de snede.

Maar terug naar mijn aversie tegen boekverfilmingen. Van Morrison werd in 1998 Beloved verfilmd. Het boek over een tot slaaf gemaakte man die bezoek krijgt van een geest kreeg de Hollywoodbehandeling, met rollen voor Oprah Winfrey en Danny Glover. Ik zag de film – die werd geregisseerd door Jonathan Demme, opvallend genoeg ook de man achter The Silence of the Lambs (1991) – héél lang geleden en kan me een zekere gezapigheid herinneren. Evenals de plechtstatigheid waar Winfrey om bekendstaat. Niet mijn ding. Te pompeus. Ik zou graag meer de visuele durf van Jenkins zien.

Maar naar The Underground Railroad keek niemand, ondanks de lovende recensies. (Hoewel  Beloved  uiteindelijk ook een flop bleek aan de box office.)