Achter de schermen bij de voorbereiding van het debat

Net als in 2010 organiseerde rtl de debatten voor de verkiezingen van 2012, die bepalend leken te zijn voor de stembusuitslag. De publieke omroep had opnieuw het nakijken. De nos deed wel een poging om zichzelf op de kaart te zetten, maar slaagde daar niet in omdat Rutte, Roemer en Wilders dat debat meden. Deze drie hoofdrolspelers hadden zich de hele zomer rustig gehouden en waren daarvoor beloond in de peilingen. Zwijgen bleek goud. Zij prefereerden een korte campagne en wilden pas drie weken voor de verkiezingen voor het eerst de confrontatie aan gaan. De nos plande toch een debat op woensdag 22 augustus en reserveerde daarvoor, net als rtl, de Rode Hoed; vier dagen voordat daar het rtl-debat zou plaatsvinden. Bij rtl zagen ze deze actie als een oorlogsverklaring. Hun Haagse redactie adviseerde Wilders daarop om het nos-debat te mijden en om daarover een deal te maken met Stef Blok van de vvd. Op die manier konden de partijen voorkomen dat ze door de nos tegen elkaar zouden worden uitgespeeld. Wilders had wel oren naar een verlengde vakantie en sloot de deal met Blok. Roemer haakte daarop ook af zodat de nos bleef zitten met de kleine partijen. Dit nos-debat zal slechts in de herinnering blijven vanwege de vakantiekiekjes die de deelnemers mochten tonen. Pechtold stond er vrolijk bij in een roze korte broek. Toen Jolande Sap een foto toonde van een opgraving in Turkije vroeg Ferry Mingelen of ‘die ruïne symbool stond voor de staat van haar partij’. Sap raakte er zichtbaar door in verwarring. Het was een te suggestieve vraag voor een neutrale debatleider.

De nos organiseerde nog een radio- en een slotdebat. Geen van de drie debatten had de schwung die rtl er wel in wist te brengen. De rommelige opzet, waarin de kleine partijen tegen de grote uitkwamen, en burgers de openingsvraag mochten stellen, werkte niet mee. Jammer, want de publieke omroep zou op beslissende momenten als deze juist uit moeten blinken. De rtl-debatten waren wel spannend. Het premiersdebat - met als deelnemers Roemer, Rutte, Wilders en Samsom - was strak van opzet en kende als enige frivoliteit het belletje dat de deelnemers mochten luiden als ze een tegenstander naar keuze over een bepaald onderwerp wilden uitdagen. In het Carré-debat - waar de acht grootste partijen het tegen elkaar opnamen - zorgden de groene en rode lampjes die de keuze moesten weergeven, en de een-op-een-gesprekken met rtl-verslaggeefster Petra Grijzen, voor het speelse element. Bij deze onderdelen kwamen twee kandidaten echter in de problemen. Mark Rutte omdat hij zich wel erg fel tegen een nieuw steunpakket voor Griekenland uitsprak - heel opmerkelijk voor de premier van een eu-land; en Wilders omdat hij zich moest verantwoorden voor de draai die hij daags na de vorige verkiezingen maakte: de verhoging van de aow-leeftijd was voor hem toen opeens geen breekpunt meer.

Diederik Samsom - die voor aanvang van de campagne met zijn PvdA hopeloos achter lag in de peilingen - greep in het rtl-premiersdebat de strohalm die hem uiteindelijk naar grote winst leidde. Dat lag niet zozeer aan dat ene moment als wel aan de spin-off die het veroorzaakte. Na dat debat was nieuwkomer Samsom plotseling een winnaar, hetzelfde overkwam Wouter Bos in de campagne van 2003. Samsom manifesteerde zich in het debat als kandidaat-premier door zich consequent aan het onderling gekrakeel te onttrekken. Mark Rutte bleef met een staalhard gezicht beweren dat zijn partij het eigen risico in de zorg niet wilde verhogen. Roemer wist zich geen raad met deze halve waarheid - want de vvd wilde de eigen bijdrage wel verhogen - en kwam er in het hele debat niet meer aan te pas. Ruttes geloofwaardigheid en betrouwbaarheid kregen door deze faux pas een flinke knauw. Samsom werd door de politiek commentatoren en door de kijkers met grote overmacht tot winnaar uitgeroepen. Hij had sindsdien het ‘momentum’, zoals dat in politiek jargon heet. Alles zat mee. Hij kreeg de geest, en won ook de volgende tv-debatten.

Tijdens de tweede confrontatie tussen de lijsttrekkers, bij Knevel & Van den Brink , kreeg de campagne een nieuwe wending in het voordeel van de PvdA. Met zijn van Ronald Reagan afgekeken ‘nu doet u het weer’, nam Samsom zowel Rutte als Roemer veel wind uit de zeilen. Samsom verwees, bij een nieuwe halve waarheid uit de mond van de vvd-lijsttrekker, naar diens halve waarheid tijdens het premiersdebat. Dat kostte Rutte punten en positioneerde Samsom als een leider die concurrent Roemer vaderlijk in bescherming nam. De PvdA ging daarop de sp voorbij in de peilingen.

In een paar dagen tijd was er veel veranderd. De situatie was heel anders dan in maart toen Job Cohen net was vertrokken en p&w het interne partijleidersdebat van de PvdA organiseerde. De leden van de partij mochten de opvolger van Cohen kiezen. Samsom stond niet te trappelen om dat debat op televisie aan te gaan omdat hij ruim aan kop ging in de peilingen. De vrouwelijke uitdagers Nebahat Albayrak en Lutz Jacobi hadden er ook weinig fiducie in, zij stonden op ruime achterstand en waren beducht voor verder afbreukrisico. Alleen Martijn van Dam en de belangrijkste uitdager Ronald Plasterk waren enthousiast; zij hadden hier nog iets te winnen.

Dit debat bij p&w was er een met nationale uitstraling en aan publieke aandacht had de verzwakte PvdA op dat moment sterk behoefte. PvdA-voorzitter Hans Spekman moest er persoonlijk aan te pas komen om zijn kandidaten de arena in te dirigeren: met het aangaan van de strijd om het partijleiderschap hadden ze zich ook verbonden aan de debatten die zouden volgen. Spekman zette ze de avond voor het debat hoogstpersoonlijk in het gelid. ‘Hard aan gewerkt?’ vroeg ik hem, toen we eindelijk wisten dat het debat zou doorgaan. ‘Ja, en vastberaden,’ luidde zijn antwoord. 

Ook bij het cda ontstond in het voorjaar van 2012 een strijd om het partijleiderschap, en ook dit partijleidersdebat - dat p&w organiseerde - kwam pas na veel duwen en trekken tot stand. Sybrand van Haersma Buma had andere prioriteiten. De fractieleider vond een optreden voor 30 man in de schuur van de Twentse boerin en oud-Kamerlid Annie Schreijer-Pierik belangrijker. In werkelijkheid vreesde hij dat hij vooral zijn uitdagers een dienst zou bewijzen door op televisie met hen in debat te gaan. Marcel Wintels, Madeleine van Toorenburg en Mona Keijzer waren vrijwel onbekend, zij konden zich door dit debat op de kaart zetten. Liesbeth Spies en Henk Bleker waren zeker zo bekend als Buma, maar zij hadden zichzelf al uitgeschakeld doordat ze de nodige foutjes hadden gemaakt.

De vijf andere kandidaten wilden wel in debat, en dat maakte onze onderhandelingspositie ten opzichte van de onwillige Buma comfortabel. Als Buma niet aan het debat wilde meewerken werd het hele idee onaantrekkelijk voor ons, maar dat hoefden we hem natuurlijk niet te vertellen. Tegen zijn woordvoerder zeiden we dat het debat ook zonder Buma zou doorgaan. En leg dan maar eens aan de leden van het cda uit dat die afwezigheid niet te maken heeft met Haagse arrogantie. De volgende middag liet ook Buma weten dat hij er bij zou zijn. Goed nieuws, maar er kwam een nieuwe kink in de kabel.

Aan elk debat gaat een moeizaam onderhandelingsproces vooraf en dit geval was dit niet anders. Met name een stelling over de betekenis van de c van het cda riep veel weerstand op. Kandidaat Madeleine van Toorenburg kreeg koudwatervrees. Zij stelde zelfs voor om toch niet te gaan, omdat ze de intenties van de programmamakers vreesde: ‘Ze zijn eropuit om onze partij kapot te maken.’ Ze was bang dat we zouden inzoomen op de ideologische verschillen tussen de kandidaten, en dat we de samenwerking van het cda met de pvv wilden afzetten tegen christelijke waarden als goed rentmeesterschap en zorg voor de naaste. Toen ik ’s avonds navraag bij haar deed, beaamde ze gelukkig dat we ze met de uiteindelijke stellingen keurig hebben behandeld.

Het debat was vrij saai, totdat we een memorabel item van Koefnoen lieten zien. Hierin namen een bijzonder knap geïmiteerde Ad Koppejan, Kathleen Ferrier, Maxime Verhagen en Henk Bleker namens het cda deel aan Ik hou van Holland . Het was een bekend fragment, maar nu extra leuk omdat de cda’ers er zelf naar moesten kijken. Buma lachte er hartelijk om, maar Marcel Wintels was het lachen vergaan. Hij zei dat hij zich nooit meer op zo’n manier wilde schamen voor zijn partij. Het cda mocht nooit meer het lachertje van de politiek zijn. Dit was voor Bleker het moment om alle adrenaline de vrije loop te laten. Zijn ogen vlamden terwijl hij Wintels de les las. Het cda had juist wel goede dingen gedaan, juist in dit kabinet. Buma was blij dat Bleker dit varkentje waste. Hij liet hem razen en viel hem op het laatste moment bij, zodat hij zich positioneerde als de wijze man boven de partijen. Kiezers houden niet van opgewonden standjes, zien liever een leider die de rust bewaart. Aan dat beeld voldeed Buma; met dank aan Bleker, omdat hij de aanval op hun beider samenwerking met de pvv pareerde

Buma vertelde na afloop dat hij een hekel heeft aan dit soort debatten. ‘Ik wil met Samsom strijden over de toekomst van het land, en niet met partijgenoten over de toekomst van het cda. Ik heb er niets aan om de interne verdeeldheid te benadrukken.’ Ook heeft hij er niets aan om zendtijd te leveren aan de snel rijzende ster Mona Keijzer. Met haar bekeek ik foto’s van haar surfvakantie met haar twee oudste zonen. Ze zag er goed uit in haar surfpak. Die foto kon zo op een verkiezingsaffiche, heel wat anders dan de gereformeerde hoofden van Balkenende en Buma. Zij kon het Samsom, Pechtold en zelfs Wilders vast een stuk lastiger maken. Bleker geloofde niet meer in zijn eigen kansen. Tegen Buma zei hij dat hij zijn stemmen zou overdragen aan Buma als hij op 49 procent zou stranden. Maar Buma eindigde boven de 50 procent, Keijzer werd op flinke afstand tweede, Bleker eindigde met 7 procent op de vierde plaats. Hij wil niet op de lijst voor de Tweede Kamer en sms’te: ‘Ik ga iets anders doen.’

In de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen 2012 was het aantal thema’s dat aan bod kwam bijzonder beperkt. Telkens weer ging het over Europa, de crisis, de zorg, en soms over leiderschap en de aow. Integratie was voor het eerst in jaren geen onderwerp meer en werd alleen door Wilders soms opgeworpen als hij de confrontatie met de ‘Partij van de Arabieren’ zocht. Samsom reageerde beheerst op deze harde aanvallen. Een kwestie van grondige voorbereiding. Nadat het kabinet was gevallen trok Samsom het land in met zijn eigen verhaal waaraan hij met een clubje getrouwen direct na zijn overwinning een weekend had zitten schaven. Op straat ontmoette hij burgers die hem in harde bewoordingen vertelden waarom ze de PvdA niet meer vertrouwden. Deze confrontaties maakten hem minder gevoelig voor de harde aanvallen van Wilders. Hij had de verwijten al honderd keer gehoord.

Begin augustus werd in een volledig afgehuurde vakantieboerderij in het Brabantse Overloon – vlakbij Roemers Boxmeer - de debatstrategie geoefend door het campagneteam van Samsom. Enkele fractieleden verdiepten zich in de tegenstanders. Ze lazen de verkiezingsprogramma’s, interviews; echt iedere letter die ze over Rutte, Roemer en Wilders konden vinden. Partijvoorlichter en oud-journalist Ruud Slotboom had zich verdiept in Frits Wester, hij leidde het debat. Martijn van Dam kreeg de rol van Rutte, Jeroen Dijsselbloem speelde Wilders en Frans Timmermans bleek een zeer overtuigende Roemer neer te kunnen zetten. Ze oefenden verschillende scenario’s. Hoe om te gaan met Rutte als die zich als een ware premier boven de partijen opstelde? Hoe moesten ze reageren als Rutte er juist met een gestrekt vvd-been in zou gaan? En hoe kon Samsom zichzelf op de kaart zetten als Roemer en Rutte hem in het debat zouden negeren. Voor alle varianten lag een scenario klaar. Zijn collega’s mochten Samsom het bloed onder de nagels vandaan treiteren, opdat hij zijn voorheen te snel zichtbare irritatie zou leren beheersen. Vooral het zuigen en sarren vonden ze een heerlijke klus.

Al debatterend merkten ze dat het verhaal van Samsom naadloos aansloot bij de strategische positie die ze wilden kiezen. Diederik vertelde over Griekenland, Europa en de hypotheekrenteaftrek het impopulaire ‘eerlijke verhaal’: het zou ons land en de burger allemaal geld gaan kosten, maar alternatieven als uit Europa en de Euro stappen waren irreëel en zouden de burger nog meer geld gaan kosten. Ook tijdens de ‘echte’ debatten was hulp nabij. Tijdens het rtl-premiersdebat hield Samsom oogcontact met zijn woordvoerder die hem aan het belang van een ontspannen houding bleef herinneren door voortdurend tegen hem te glimlachen. ‘Blijf lachen, blijf vriendelijk, blijf ontspannen,’ was haar stille boodschap. Ze zat bij alle andere debatten en tv-interviews ook in zijn blikveld.

Ook andere details werden zorgvuldig bekeken. Zo nam het campagneteam - ruim voor de debatten begonnen - de situatie ter plekke in zich op. Telkens was Samsom als eerste aanwezig om te zien welke positie hem was toebedeeld. Bij het slotdebat van de nos moesten de lijsttrekkers langs de kant zitten als ze niet aan een debatonderdeel deelnamen. Toen Samsom ’s middags alvast plaatsnam op zijn stoel bleken zijn sokken zo kort dat zijn blote enkels zichtbaar werden. Niet chic, vond zijn team, dus werden er snel nieuwe sokken aangeschaft.

Veel eerder was hem al geadviseerd om rustiger te praten, dat was een proces van enkele jaren. Ook kreeg hij het advies zijn schedel minder glad te scheren, een laagje dons kwam minder agressief over. De stropdas en strak gesneden pakken kwamen er al voorzichtig bij toen hij tot partijleider was gekozen, die gaven hem de uitstraling die bij zijn positie paste: de uitstraling van een potentieel premier. Naar ieder debat gingen vier stropdassen mee. Toen bij het Carré-debat drie deelnemers arriveerden met, evenals Samsom, een rode stropdas om de nek, verruilde Samsom zijn rode snel voor een blauwe.

De passie, inhoud en intelligentie had hij al, dus het was begrijpelijk dat zijn team van begeleiders vooral aan de vorm wilde sleutelen. En met succes. Het was bijna ondenkbaar dat deze rustige persoon dezelfde was als de man die in voorgaande jaren al bij p&w aan de telefoon hing als er een olietanker dreigde te gaan lekken. De gedreven Samsom wilde toen ook best over andere onderwerpen praten, maar werd geremd door de begrenzing van zijn portefeuille Milieu. Hij mocht niet over de thema’s van zijn collega’s praten. Zo zijn de regels.

Als het begeleidingsteam twee jaar eerder de tijd had gehad om zoveel aandacht te besteden aan Job Cohen was híj wellicht premier geworden. Maar die tijd was hun niet gegund. Half maart 2010 diende Cohen zich aan als opvolger van Wouter Bos, drie maanden later waren de verkiezingen.

Cohen begon met een straatlengte voorsprong op zijn concurrenten, maar zakte diep weg in de peilingen als gevolg van zijn zwakke optredens in de debatten. In de twee jaar die volgden wist hij zich niet te herstellen.

Twee dagen na de verkiezingen van 2012 zagen we Cohen voor het eerst na zijn aftreden in februari terug bij Pauw & Witteman . Hij was een ander mens. Hij was ontspannen en gevat; zijn verkrampte houding was geheel verdwenen. Hij gedroeg zich weer als in zijn beste tijd als burgemeester van Amsterdam: deze man had de verkiezingen kunnen winnen. In de studio keek het gezelschap naar een fragment uit Paradiso, waar de PvdA op de avond van 12 september de verkiezingsuitslag afwachtte. Cohen werd gevraagd wat Samsom beter kon dan hijzelf en pareert ontspannen: ‘Nou ja, laat ik het anders zeggen: ik ben precies op het goede moment weg gegaan. En er zijn maar heel weinig mensen die dat kunnen.’

In de studio werd uitbundig gelachen. ‘Neem er een voorbeeld aan,’ zei Cohen tegen Paul en Jeroen nadat zij het fragment hebben getoond.

‘ Point taken ,’ antwoordde Witteman. ‘Maar wat ging er nou mis bij u?’

‘Het lukte niet,’ zei Cohen. ‘En als het niet lukt wordt zo’n functie steeds zwaarder. Dit is topsport en dat kan alleen goed gaan na een enorme training, die heeft Samsom gehad.’

‘Ik ben bevrijd van de druk,’ zegt hij als ik hem na het programma complimenteer met zijn optreden. ‘Je kunt je niet voorstellen hoe zwaar het is om die tv-debatten te voeren.’

Cohen ging bij het rtl-premiersdebat in 2010 al snel in de fout toen hij zich door Wilders liet provoceren op het onderwerp integratie. Tegen alle afspraken met zijn campagneteam in, pakte hij driftig het belletje toen Wilders hem als een softie in de hoek zette. Cohen nodigde zijn tegenstander daarmee uit tot een een-op-een-debat op diens favoriete speelveld. Een onverstandige keuze. Wilders maakte in harde bewoordingen korte metten met Cohen en liep doodkalm terug naar zijn plaats terwijl de oud-burgemeester nog bezig was met zijn betoog. Cohen stond er machteloos naar te kijken.

In de campagne van 2012 negeerde Wilders de PvdA in de eerste debatten. Hij wist dat hij zijn kiezers dreigde kwijt te raken aan de vvd of de sp en richtte zijn anti-Europese pijlen op Rutte en Roemer. Samsom hoefde niet eens op hem te reageren. Rutte liet zich juist wel verleiden tot verbale gevechtjes met zijn voormalig gedoogpartner. Het waren confrontaties van een bedroevend niveau: ‘jij liegt’, ‘nee, jij liegt’.

De premierbonus leek daar te vervliegen, maar toen de race om het Torentje in de laatste dagen echt spannend werd, kozen voormalig pvv-kiezers voor Rutte en niet voor Wilders. Al zou het ook zo kunnen zijn dat de in de politiek teleurgestelde proteststemmers gewoon thuisbleven omdat Geert er als machthebber uiteindelijk net zo weinig van bakte als al die politici tegen wie hij jarenlang ageerde. Wilders beschikte in de debatten nog steeds over de beste one-liners, maar niemand schrok nog van zijn harde teksten. Het was de bekende riedel. Pechtold kreeg zelfs bijna de slappe lach toen Wilders hem verweet dat hij de burger angst aanjoeg.

Op verkiezingsavond bleek de ‘gordijnbonus’ van Wilders niet meer te bestaan: een woord bedacht door Martin Bosma waarmee hij wilde aangeven dat pvv-kiezers in de peilingen niet zeggen wat ze werkelijk stemmen; in het stemhokje, achter het gordijn, durfde men dat wel. Er was de vorige keren altijd een groot verschil tussen de stand in de peilingen en de uitslag op verkiezingsdag, in het voordeel van de pvv. Dit keer haalde de pvv 15 zetels, zelfs een aantal minder dan de peilingen voorspelden. Het is de vraag of die kiezers ooit nog terugkeren.