Vrouwen en het schoonheidsideaal. Wanneer ben je helemaal jezelf?

Essayistische film van Maartje Bakers over hoe vrouwen nog altijd geregeerd worden door het schoonheidsideaal.

Net als bij een geschreven essay, begint de filmische variant altijd met een persoonlijke vraag. Zo viel het Maartje Bakers, regisseur van Personae, op dat ze nu ze ouder wordt, kinderen heeft gekregen en is verhuisd naar een ‘rijk’ dorp ze haar ‘uiterlijke constructie steeds meer begon op te tuigen’. Ze ging corrigerend ondergoed dragen, hield haar buik in en conformeerde zich al snel na de verhuizing aan de andere vrouwen in het dorp, in haar make-up en kleding.

Helemaal jezelf
Bakers: ‘Waarom doe ik dat? Wat wil ik zeggen met mijn uiterlijk?’ Dat wist ze wel van zichzelf: een vrouw van de wereld zijn; de uitstraling hebben van een succesvol regisseur. ‘Met mijn uiterlijk geef ik een boodschap af aan een ander, die daardoor een indruk krijgt van mij. Misschien zorgt het “gekozen” uiterlijk er eveneens voor dat ik me ernaar gedraag.’

Eigenlijk, realiseerde ze zich, is er maar een moment op de dag dat ze volkomen egoloos is: wanneer ze ontwaakt en ‘als een stinkend dier’ in haar bed ligt. ‘Wanneer ik nog geen moeder, partner, docent of filmmaker hoef te zijn. Zodra ik opsta, me aankleed en opmaak is dat moment van zijn voorbij.’ Dat bracht haar op de vraag wanneer je nu eigenlijk helemaal jezelf bent: op het moment voor, of juist na de transformatie? Het werd het uitgangspunt van haar gefilmde essay.

Universeel 
In Personae, Latijn voor persoonlijk, observeert ze zes vrouwen vanaf het moment dat ze ’s ochtends hun ogen openen tot het moment dat ze klaar zijn om de buitenwereld te betreden. De film begint buiten, in de metro, waar ze de camera op verschillende vrouwen richt. Niet alleen de zes die later uitgebreider in beeld komen, ook op een aantal anderen. Opvallend is dat het lijkt alsof de vrouwen niet door hebben dat ze worden gefilmd. Ze kijken in de lens, maar het is net alsof ze er doorheen kijken, alsof er geen camera is. ‘Dat is fascinerend hè?’ zegt Bakers. ‘We hebben die scènes in een ochtend gefilmd. Ik had de zes vrouwen uitgelegd wat de bedoeling was en al snel haakten andere vrouwen aan.’

Het geeft de film in zekere zin bedding: het zijn niet alleen deze zes vrouwen, het is universeel: iedere vrouw wordt ’s ochtends wakker en heeft zich voor de deur uit te gaan, aangekleed en opgemaakt; is geworden wie ze wil zijn.

De ochtend
Bij het kijken naar de film, zou je het idee krijgen dat er is geënsceneerd. Niets is minder waar. ‘We zijn er echt bij op het moment dat ze wakker worden. We hadden of de sleutel gekregen, of logeerden er. De avond ervoor spraken we door wat we wilden en hoe het ochtendritueel er bij de verschillende vrouwen uitziet. In de slaapkamer was alleen de cameravrouw aanwezig. Ik zat met de geluidsman in een andere kamer. Overal waren microfoons geplaatst en we werkten zoveel mogelijk met bestaand licht. Ik verbaasde me erover dat ze allemaal zo ontspannen waren en sliepen en wakker werden alsof er niemand bij was.’

Rituelen 
Partners en kinderen werden wel ‘geëlimineerd’, maar verder bleef de camera zo dicht mogelijk bij het ritueel, bij het aantrekken van panty’s, het scheren van benen, het opdoen van mascara. Dat laatste werd gefilmd door een zogenoemde spiegelbox: de camera aan de ene kant, de zich opmakende vrouw aan de andere.

De enige overeenkomst tussen de vrouwen is dat ze allemaal boven de 35 zijn, verder zijn ze verschillend. Bakers: ‘In de media zie je bijna nooit oudere vrouwen, of het moeten actrices of presentatrices zijn. Ik vind dat jammer, dus dat was een belangrijke eis bij de casting.’ Onder de zes zitten een transvrouw, een vrouw die een borstamputatie heeft ondergaan en een zwarte vrouw. Ieder heeft haar eigen ritueel, maar het doel is bij allemaal hetzelfde: verzorgd de deur uitgaan.

Ideaal vrouwbeeld
Uiteindelijk, en dat ziet Bakers zelf ook, heeft het iets treurigs. Dat, na al de feministische golven en nu, in tijden van selfies en social media, vrouwen meer dan ooit bezig lijken te zijn met hun uiterlijk. ‘Vrouwen conformeren zich nog steeds aan een ideaal vrouwbeeld. Enerzijds willen we uniek en individualistisch zijn, anderzijds – en misschien is dat grotendeels onbewust – transformeren we onszelf naar wat we denken dat er van ons wordt verwacht.’