Hoe staat het ervoor met het Amazonegebied?

De oprukkende landbouw in Zuid-Amerika vormt de grootste bedreiging voor het Amazonegebied. Sandra Korstjens bezocht er vijf landen.

Correspondent Sandra Korstjens maakt zich grote zorgen over de ontbossing van het Amazone-regenwoud. Dus toen zij een dagje op pad ging met een Braziliaanse houtbaron, en er live voor haar neus een grote boom werd neergehaald, kwam dat harder binnen dan verwacht. Korstjens: ‘Het was een boom van dertig jaar oud, en in een paar seconden was-ie weg. Hup, de kettingzaag erdoor. Die boom viel om en dat gaf zo’n lawaai, omdat hij ook heel veel kleine boompjes erom heen in zijn val meenam. Het was zo’n complete verwoesting. Terwijl het stof neer dwarrelde, stonden de tranen in mijn ogen. En de houtbaron naast mij stond er gewoon om te lachen. Hij zei: “Ja, voor ons is dit eten”.’

Het is een van de taferelen uit de zesdelige reisserie De Amazone, waarin Sandra Korstjens (31) op reis gaat door het unieke regenwoud in Zuid-Amerika dat 5,5 miljoen vierkante kilometer beslaat, verspreid over negen landen. De Amazone staat bekend om zijn ongekende rijkdom aan natuurlijke hulpbronnen, maar wordt ernstig bedreigd: afgelopen jaar is bijna 10.000 vierkante kilometer oerwoud verdwenen door ontbossing en illegale houtkap. Als het zo doorgaat, is het regenwoud in 2050 in omvang gehalveerd. Aanleiding genoeg voor Korstjens om verhitte -discussies te voeren bij de boeren en houtkappers die zij op haar pad vindt.

Maar in Amsterdam, waar Korstjens een maandje verblijft voor de afronding en promotie van haar serie, benadrukt de correspondent Latijns-Amerika dat zij haar gesprekspartners altijd open tegemoet treedt. ‘Ik ben tenslotte ook bij hen te gast. Mijn doel is om mensen beter te begrijpen. Er is al zoveel polarisatie. Een oordeel geef ik liever niet, dat mogen mensen thuis doen. Maar ik moet zeggen dat aan het einde van de draaiperiode mijn emmer wel vol was gelopen. Ik woon zelf in Brazilië, ik ken mensen aan alle kanten van het politieke spectrum. Dus in mijn privéleven kreeg ik iets minder geduld met mensen die al te bizarre ideeën verdedigen.’

In 2012 verhuisde Sandra Korstjens naar de Braziliaanse miljoenenstad São Paulo met haar man Marc Bessems, die correspondent Latijns-Amerika werd voor de NOS. Het stel kende elkaar van de NOS, Korstjens had ook een journalistieke achtergrond. Drie maanden na hun verhuizing zocht RTL Nieuws een opvolger van correspondent Nina Jurna. Korstjens besloot te solliciteren en kreeg de baan, waarmee zij collega én concurrent van haar man werd. Sindsdien maakte Korstjens talloze reportages voor het Nieuws, sinds 2018 schrijft ze er ook bij voor De Telegraaf.

In 2017 werd ze benaderd voor de presentatie van een reisserie over de Amazone door researcher Adelheid Kapteijn, die eerder al series maakte met Bram Vermeulen over Afrika en Ruben Terlou over China. Kapteijn vond het de hoogste tijd voor een serie over de Amazone, een gebied dat zo belangrijk is en waar zoveel aan de hand is. In Sandra Korstjens, die vloeiend Portugees spreekt, vond zij een geschikte reisgids. De eerste en de vierde aflevering van de serie spelen zich af in Brazilië, waar immers 60 procent van het Amazonewoud ligt. Daarnaast zijn er afleveringen in Ecuador, Suriname, Colombia en Peru.

De opnames van de serie vonden plaats in het eerste jaar dat de extreemrechtse politicus Jair Bolsonaro president is van Brazilië. Korstjens: ‘De situatie in de Amazone was al heel slecht, het is niet zo dat het onder de vorige regering goed ging. Maar Bolsonaro heeft het nog erger gemaakt. Zijn regering heeft de Amazone in de uitverkoop gezet, alles moet wijken voor de economie. Dat zie je ook aan de ontbossingscijfers, want die zijn toegenomen.’ In aflevering één heeft Korstjens een ontmoeting met Ricardo Galvão, natuurkundige en voormalig directeur van INPE, het Braziliaanse lucht- en ruimtevaartinstituut dat al jarenlang de ontbossingscijfers publiceert. In juli 2019 maakte het INPE bekend dat de illegale ontbossing met 88 procent was toegenomen, ten op opzichte van dezelfde maand van het jaar ervoor. President Bolsonaro reageerde met een forse aanval op het instituut, verweet directeur Galvão de cijfers te manipuleren en ontsloeg hem. Korstjens: ‘Het is zo frustrerend, want Galvão deed alleen maar zijn werk als wetenschapper. Maar Bolsonaro beschuldigde hem ervan om voor internationale ngo’s te werken en een politieke agenda te hebben. Het toont aan: als het niet gaat zoals Bolsonaro wil, dan legt hij de schuld bij anderen of hij zegt dat de overheid wordt gesaboteerd. Als mensen hem tegenwerken, gaat hij over tot hun ontslag.’

Hoe het er diep in het Braziliaanse regenwoud aan toegaat zien we in aflevering 4, waarin Korstjens een reis maakt langs de BR 163, oftewel de ‘sojasnelweg’. Het is een weg van 1600 kilometer die begint in de staat Mato Grosso, wat letterlijk ‘groot bos’ betekent, maar waar wrang genoeg nauwelijks nog bomen staan. Korstjens: ‘Daar begon de historische ontbossing van de Amazone. De BR 163 voelt als een tijdmachine, een reis door de geschiedenis. Hoe noordelijker je gaat, hoe nieuwer de weg en hoe meer regenwoud er nog staat. Waar wij de reis begonnen zie je alleen nog maar sojavelden en kun je je echt niet meer voorstellen dat er ooit jungle was. Maar 40 jaar geleden was dat toch echt zo. Dus je ziet het opschuiven. Aan het begin van de weg is alles nog best georganiseerd en relatief goed gereguleerd. Maar verderop aan de BR 163 kom je gewoon in het Wilde Westen. Er heerst wetteloosheid.’


De vergelijking met het Wilde Westen van Amerika wordt in aflevering 4 gemaakt wanneer Korstjens aankomt in een stadje halverwege de sojasnelweg, genaamd Novo Progresso, oftewel ‘nieuwe vooruitgang’. Vroeger zat de vooruitgang daar in de goudzoekerij, nu vooral in de houtkap. De afgelopen jaren zijn er in de Braziliaanse Amazone honderden mensen vermoord die opkwamen voor de natuur. Korstjens: ‘In hoofdstad Brasilia worden heel mooie wetten bedacht, maar die worden in de praktijk niet altijd gehandhaafd. Er is zoveel corruptie. Op sommige plekken staan de agenten zij aan zij met de boeren. Agenten horen boetes uit te delen, maar dat gebeurt niet altijd. Dan heb je nog de milieupolitie, maar die krijgt steeds minder geld en is met veel te weinig mankracht voor het gebied dat ze moet controleren.’
‘Het is ook echt gevaarlijk, sommige mensen die de natuur willen helpen worden vermoord, en de daders gaan niet eens de gevangenis in. Het is bijna niet te beseffen. En onder Bolsonaro hebben degenen die zich niet aan de wet houden nu helemaal het idee dat ze ermee wegkomen.’

De ontbossers die Korstjens spreekt, komen met creatieve argumenten om hun natuurverwoestende werk goed te praten. Ze zeggen dat God er zelf toestemming voor heeft gegeven, dat er zonder ontbossing niet genoeg te eten is, of ze wijzen naar de VS en Europa, die hun continent immers ook ontbost hebben. Uit economisch oogpunt heeft Korstjens soms best begrip voor haar gesprekspartners: ‘Het zijn ook mensen die gewoon hun kinderen te eten willen geven. Zo banaal is het af en toe. De Amazone is van Brazilië, zij hebben het recht om de rijkdommen te gebruiken. Ik hoop alleen wel dat internationale steun eraan kan bijdragen dat het bos in de toekomst duurzamer kan worden gebruikt.’

Met haar serie wil Korstjens niet met haar vinger wijzen, maar eerder zorgen voor bewustwording bij de Nederlandse kijkers. Want het Westen draagt ook bij aan de ontbossing, de meeste soja eindigt immers in Europa en China als veevoer. Er wordt bos opgeofferd ten behoeve van het vlees dat ook in de Nederlandse supermarkten ligt.

Korstjens: ‘Het gaat ook om onze verantwoordelijkheid daarin, want er is een wereldwijde vraag naar hout, goud, olie en vlees. Ik wil mensen de ogen openen: als we zo doorgaan, bestaat de Amazone straks niet meer op deze manier. Er wordt door wetenschappers al gesproken over het kantelpunt waarop de Amazone onherstelbaar beschadigd raakt. Als we voorbij een bepaald punt gaan, kan de Amazone een soort woestijn worden.’

‘Het belang van de Amazone is groot. Heel vaak wordt de Amazone de “longen van de aarde” genoemd, maar dat klopt niet. Eigenlijk is de Amazone meer een soort airconditioning van de wereld. Die bomen gaan namelijk het broeikaseffect tegen. Ze slaan heel veel CO₂ op, dus als die bomen worden omgehakt, komt die CO₂ vrij in de atmosfeer en wordt het warmer. Als het bos er nog wel staat is dat een soort airconditioning.’

Is Korstjens pessimistisch over de toekomst? ‘In de serie besteden we zeker ook aandacht aan de schoonheid van de Amazone, we gaan ook veel op pad met mensen die de natuur willen beschermen en dat laten zien. Gelukkig komen er op veel plekken steeds meer mensen die oog hebben voor hoe bijzonder dat bos wel niet is.’

‘Tien jaar geleden ging het heel goed met de Braziliaanse economie. Ik ging in 2012 in Brazilië wonen, eigenlijk net voordat het omsloeg. Het continent Latijns-Amerika an sich beleeft momenteel niet zijn beste tijd. Maar ik geloof zelf wel in een soort golfbeweging, dat het ook weer goedkomt. Dat wil ik in ieder geval geloven. Maar het is wel de vraag of de Amazone het lang genoeg volhoudt.’