Hoe ontstond moslimextremisme in Nederland?

Ze ontmoet jihadisten die gruweldaden op hun geweten hebben. Toch probeert journalist Daniëlle van Lieshout met hen in gesprek te komen. ‘Mijn missie: objectief en waardevrij registeren.’

Daar zit ze, op een Italiaans terras. Een dorp op een Toscaanse heuvel, cappuccino, uitzicht: Bertoli-reclame – dat werk. -Daniëlle van Lieshout is op vakantie en het moet gezegd: broodnodig. De afgelopen jaren werkte ze als researcher mee aan documentaires over IS, over kinderen in het kalifaat, over oorlogsrecherche. Dan zie je dingen, dan hoor je dingen, daarover later meer, maar niks van deze ellende op die heuvel in Toscane, terras, -cappuccino.

Maar dan komt er een appje binnen. Ik doe het, staat er, of iets in die trant. Het is Mokhtar M., een Algerijnse jihadist die in Nederland onderdeel was van een van de eerste groepen moslimextremisten, in de jaren 90 in Eindhoven. Een zogenoemde ‘Jihad-veteraan’, die in 2001 al via Iran naar Afghanistan probeerde te reizen.

Een geweldige interviewkandidaat dus, voor de documentaire over de opkomst van moslimextremisme in Nederland, waar ze samen met Sinan Can en Jochem Pinxteren aan werkt. Ze hadden hem al opgespoord, hij bleek net vrij te zijn gekomen uit een Turkse gevangenis. Ze gingen erheen, probeerde hem te bewegen tot een interview, geholpen door zijn advocaat Özdemir. Maar tevergeefs: hij wilde niet.

Maar nu, een paar weken later, wil hij opeens wél. Niks meer te verliezen, zo redeneert hij. Handelen dus, en snel: zijn situatie kan over een paar dagen alweer anders zijn. Vanaf dat terras wordt alles in werking gesteld, Sinan Can wordt op een vlucht gezet, de afspraak met M. wordt gemaakt en haar cappuccino wordt koud.
Van Lieshout: ‘Op zulke momenten moet er gehandeld worden. Dan ligt er een kans die we niet kunnen laten liggen. Het interview liep zoals verwacht; hij ontkende alles en had alleen maar koekjes gebakken in het kalifaat. Iets wat ze vaker te horen kregen van andere jihadisten. Toch was het waardevol om hem te spreken: die ontkenningen zijn illustratief voor die ongrijpbare vijand.’

Het gesprek is onderdeel van de documentaire die uit drie delen bestaat. Eerst de geschiedenis, hoe de radicale islam Nederland binnenkwam in de jaren 90, in de tijd dat in New York de Twin Towers nog fier overeind stonden en Theo van Gogh nog rustig door Amsterdam-Oost fietste. Daarna het terrorisme van eigen bodem, hoe het broeide in de straten van Amsterdam. En dan de Syriëgangers, driehonderd van Nederlandse origine. Daar zijn er veel van gesneuveld, maar lang niet allemaal.

Het betekende dat ze contact legde en sprak met mensen die gruweldaden op hun geweten hadden, ook al ontkenden ze het vrijwel altijd. Van die gruweldaden zag ze de beelden, want ze moest weten waar het over ging. ‘Natuurlijk werd ik daar goed ziek van. Soms, als je tegenover radicale moslims zit, dan zou je het bijna vergeten. Dan zijn ze hartstikke aardig, een-op-een zijn het echt vriendelijke mensen. Maar het gaat er hard aan toe. Ook naar hun eigen mensen. Zo maakte ik mee hoe een Nederlandse IS-vrouw huilend haar moeder belde: haar man was omgekomen. Vermoord. Die moeder was doodongerust, haar dochter in haar eentje, als vrijgezelle vrouw in het kalifaat. Wat een gevaar zou ze lopen. Twee weken later kreeg de moeder te horen dat die man gewoon leefde, niks aan de hand. De dochter probeerde met dat telefoontje de inlichtingendienst te misleiden.’

Van Lieshout legt uit welke denkbeelden de jihadisten aanhangen en hoe de communicatie met hen verloopt. ‘Ze zijn ervan overtuigd dat het aardse leven maar heel beperkt is en het échte leven pas in het paradijs begint. Ze geloven niet in democratie, niet in gelijkwaardigheid. En er is geen wederkerigheid bij radicale moslims; ze volgen alleen de wetten die gemaakt zijn door God. In hun ogen blijf jij de ongelovige, de vijand dus. Maar je moet wel tot een gesprek komen. Bovendien is bijna geen enkel verhaal zwart-wit maar bijna alleen maar grijstinten. Elk verhaal is anders, achter elk verhaal schuilt een mens. Maar om zoiets te zeggen is al moeilijk naar de slachtoffers van IS toe. Gelukkig ben ik geen rechter, ik heb geen mening. Mijn missie: objectief en waardevrij registeren wat het is.’

Terug naar toen. De jaren 90, toen IS nog niet bestond maar de zaadjes aan het ontkiemen waren, ook hier in Nederland. Van Lieshout: ‘Waar ik me over verbaasd heb: in die beginjaren, toen de radicale islam in Nederland nog maar net opkwam, waren er imams die predikten dat we homo’s van flatgebouwen zouden moeten gooien. Zulke krankzinnige uitspraken. De reactie van onze maatschappij was lacherig, we namen het niet serieus. Totdat het in 2014 in het kalifaat precies zo gebeurde. Afschuwelijke beelden, ik heb ze gezien. We konden het ons eerst gewoon niet voorstellen.’

En nu? Moeten we ons zorgen maken? In elk geval wordt er nog steeds geronseld in de Haagse Schilderswijk, zegt Van Lieshout. ‘Ze pakken nog steeds de jongens die vatbaar zijn, de kwetsbaren, uit Gouda, Zoetermeer of Delft. De jongens die zich niet thuis voelen in het Nederland van Geert Wilders. Die geen kansen zien voor zichzelf, die te beïnvloeden zijn en radicaliseren waar je bij staat. Voor wie de moslimidentiteit veel sterker is dan de nationale identiteit. Er gaan nu mensen terugkomen, gedesillusioneerd. Misschien dat ze hier echt een normaal leven willen opbouwen.’

Van Lieshout sluit niet uit dat er een heel nieuwe jihadscene komt. ‘IS bestaat in elk geval nog, in oost-Irak hebben ze nog steeds dat vacuüm en de ideologie is springlevend. Ik heb verschillende mensen gesproken die het geweld van IS religieus te verantwoorden vinden. Ze achten het alleen niet goed toepasbaar, omdat het te veel weerstand oproept waardoor ze minder mensen meekrijgen. Het liefst zouden ze in een wereld leven waar ze niet worden aangekeken op het lopen in een burka, op het leven volgens hun eigen regels. En dat is niet onze wereld.’

De Lokroep, 7/8/9 januari, NPO2, 22:20