Hoe kwam 2Doc 'Jongens van de bouw' tot stand?

De bouwwereld staat onder enorme druk. Geertjan Lassche maakte er een documentaire over, van binnenuit.

Voor zijn neus, op een bouwplaats in Amsterdam, tilt een hijskraan een betonnen plaat omhoog, snel en efficiënt, sierlijk ook. ‘Kijk, mooi toch?’, zegt Geertjan Lassche zacht. Dat de documentairemaker en onderzoeksjournalist schoonheid ziet in zo’n ogenschijnlijk alledaags beeld heeft te maken met zijn documentaire Jongens van de bouw waarvoor hij de afgelopen jaren onderdook in de bouwwereld. Op een bouwplaats in het centrum van Rotterdam keek hij mee hoe er gebouwd werd, maar vooral: door wie. Jongens en mannen en alles daartussenin – de enige vrouw ter plaatse heerste over het sanitair.

Lassche kwam er doen wat hij de afgelopen jaren bij zoveel onderwerpen heeft gedaan. Meekijken, heel dicht op het onderwerp. ‘Sinds 2007 maak ik embedded documentaires. Dat wil zeggen: proberen deelgenoot te worden van een proces, zonder daarmee iets van mijn journalistieke onafhankelijkheid in te leveren. Die stijl is bij me gaan passen: me met een minimale crew of zelfs helemaal zonder, onderdompelen in een subcultuur. Vaak zijn het van zichzelf gesloten werelden, zoals eerder de mariniers of plattelandsjongeren, of bergbeklimmers. Daar tussenkomen en zien hoe het er écht aan toegaat: dat is de uitdaging. Ik wil meedoen. Ergens onderdeel van zijn. Ook al is het een eenzame manier van werken, ik blijf het op deze manier doen.’

Het zijn projecten van de lange adem. ‘Ik was tijdens de opnames alleen, met mijn camera’, zegt Lassche. ‘Een solitair bestaan en tegelijkertijd heel arbeidsintensief, maar toch zou ik ervoor willen pleiten dat meer documentaires op deze manier gemaakt worden. Tegenwoordig ontstaan die vaak op de tekentafel in plaats van tijdens het filmen. Dan is het gevaar dat je als journalist je plan gaat nafilmen. Mijn aanpak is andersom: ik ben in deze embedded documentaires al aan het filmen als ik tegelijk nog aan het researchen ben. De verhalen ontstaan terwijl ik bezig ben.’

Zoals het verhaal van de bouw dus, gewoon omdat hij er benieuwd naar was geraakt. Lassche: ‘Vroeg in de ochtend zoeven ze je voorbij op de snelweg, de busjes op weg naar bouwplaatsen in het hele land. Ook zien we allemaal hijskranen staan, maar we hebben geen idee wie daarin zitten. Bouwplaatsen zijn hermetisch afgesloten bolwerken, omringd met ijzeren hekken. Wat daar gebeurt, dat wilde ik weten.’

Veel, zo blijkt uit de documentaire. Toen hij in 2017 begon met filmen, was er nog geen gebrek aan arbeidskrachten. Prijzen waren laag, de crisis ijlde nog na. Maar in korte tijd werd bouwen weer booming, en dus moest het tempo omhoog. Bouwen werd een ratrace, en niemand kon aan de druk ontsnappen. Hoofduitvoerder Stan niet, portier Leon niet, zijn assistent Mehmed niet en kraanmachinist Hans niet. Keihard is het leven van een ploeg bouwvakkers die met z’n vieren elke dag uren in de auto zitten – van Overijsel naar Rotterdam, voor de files uit – om te beulen voor hun geld. Lassche, zelf woonachtig in de buurt van Zwolle, reed mee, heen en terug. ‘Ik ben best vaak naar Rotterdam gegaan, gewoon om er even te zijn. Toch een eind rijden. Soms ging ik ook zonder camera. Zo win je het vertrouwen en krijg je door wat er echt speelt. En dat was vooral: druk, die constante druk. Die voelde ik voortdurend. Tijd is geld, maar dat principe heb ik nog nooit ergens zósterk gevoeld als op die bouwplaats.’

Lassche vertelt dat de bouwwereld flink opgeschud wordt, door de stikstofcrisis. ‘Die crisis heeft nog geen gevolgen voor de bouwprojecten van de mannen die ik gevolgd heb, omdat ze werken aan projecten die daarvoor al gestart zijn. Maar volgend jaar zullen ze het gaan merken. En de ratrace zal tegelijkertijd onverminderd blijven. Het tekort aan woningen in de steden blijft en zal alleen maar oplopen als er nu geen nieuwe projecten loskomen. Dat betekent dat als straks de prop in de pijp weer losschiet, er in nog kortere tijdsbestekken bouwtorens moeten worden opgeleverd. Daarbij, deze stikstofcrisis gaat bedrijven geld kosten, en vroeg of laat moet dat geld terugverdiend worden. Dat betekent dat er nòg efficiënter gebouwd moet worden en er nóg meer druk bij de mannen op de werkvloer wordt gelegd.’

Volgens Lassche is er nog een bedreiging. ‘De vergrijzing neemt snel toe. Tot je 50ste gaat het meestal nog wel, maar daarna is het piepen en kraken. Jonge aanwas is er bijna niet, de enige jonge jongen in mijn film concludeert: met je handen werken is niet meer van deze tijd. Dus wordt er veel met buitenlandse arbeiders gewerkt.’

Cijfers bevestigen Lassches uitspraken. Deze zomer berekende het Economisch Instituut voor de Bouw dat 40 procent van de nieuwe banen in de bouw naar buitenlandse krachten gaan, voornamelijk uit Polen en Bulgarije. Lassche: ‘Dat is link, want men verstaat elkaar niet meer.’

Het is waarschijnlijk een van de oorzaken van de toename van ongelukken op Nederlandse bouwplaatsen. Vorig jaar was er zelfs sprake van een verdubbeling van het aantal dodelijke ongelukken. Lassche: ‘En dan wil je niet weten hoe vaak het nét goed gaat. Maar veiligheid is een kwetsbaar belang als de druk zo hoog is. Bovendien moet je elkaar begrijpen om iets duidelijk te kunnen maken. Als communiceren met handen en voeten gaat, heeft dat consequenties.’

Je zou er van alles van kunnen gaan vinden, maar Lassche probeert het vooral te laten zien. ‘Ik ben een schouwer, ik kijk, ik observeer, ik registreer en dan probeer ik dat met enige beeldpoëzie over te brengen aan het publiek. Zo sta ik erin, hoewel er wel één situatie was die me echt aangreep. Gerrit, fysiek en eigenlijk ook mentaal kapot gewerkt, maar hij moet nog tien jaar door voor zijn pensioen. Terwijl hij écht niet meer kan. Regel dat even jongens, denk ik dan. Ik heb écht depressieve mensen gezien op die steigers, mannen die het bijna niet meer trokken. Maar steeds, vlak voordat ze echt knappen, dan is er een kerstpakket, of een vakantie, een beetje opslag, even lucht. En dan toch maar weer door.’

Keihard dus, een wereld waar je maar moet zien te overleven. En toch, als Lassche zo staat te kijken naar die hijskranen, naar de mannen in hun fluoriserende jassen, de keet waar het tl-licht niks mooier maakt dan het is, dan kan hij het niet laten: ‘We staan aan de verkeerde kant van het hek. Kom, we gaan even het -terrein op.’