De vergeten traditie die Europa verbindt: transumanza

Terwijl je je voorbereid op de tocht door het schilderachtige berglandschap, voel je dat de opwinding het overneemt. Het ochtendlicht baant een weg door de boomtakken. De vallei is gehuld in een gele gloed. Hier gelden nog de gebruiken uit een vergeten wereld. De herders brengen de schapen bijeen. Je reis door tijd en cultuur begint. De kudde bepaalt het tempo, hou jij het bij?

Nienke ervaart de transumanza (transhumance) in de meest ongerepte regio van Italië, de Abruzzen, die je ten noordoosten van Rome vindt. Toch kom je deze wonderlijke traditie niet alleen in Italië tegen. Ook in Albanië, Oostenrijk, Frankrijk, Griekenland, Guatemala, Mexico, Portugal, Roemenië, Spanje en Zweden is dit een oud gebruik. Ook in Latijns-Amerika, Noord-Afrika en het Midden-Oosten maken mensen gebruik van deze bijzondere manier van het seizoensgebonden drijven van vee. Al duizenden jaren trekken herders en vee naar winter- en zomervelden.

Er zijn twee brede soorten transumanza. Horizontaal: waarbij dieren over vlaktes en plateaugebieden trekken, en verticaal: waarbij vee tussen hogere en lagere gebieden trekt. Deze traditie vindt wortels in de neolithische tijd, toen vee al werd verplaatst van veld naar veld. Dat verplaatsen heeft namelijk een aantal voordelen: vee dat wordt verplaatst heeft het hele jaar voedsel en voorkomt bovendien verslechtering van de bodemkwaliteit door overgrazen. In het voorjaar groeit vers gras op de hoge vlaktes en wanneer de omstandigheden daar verslechteren vinden de dieren nieuw voedsel in het dal. Hierdoor is er vaak sprake van een permanente vestiging van de veehouders in een lagergelegen gebied. Soms hebben herders zelfs meerdere huizen waardoor ze met het vee mee kunnen verplaatsen, zoals in de regio Swat in Pakistan. Daar beoefenen de Kohistanis transumanza op een hoogte van 600 tot 4.300 meter. Deze families bezitten daarom soms tot wel vijf huizen.

Niet alleen schapen en koeien wandelen met hun herders omhoog en naar beneden: ook ezels horen hier soms bij. Pasgeboren lammetjes die in het voorjaar op hoogvlaktes worden geboren zijn nog te jong om na de zomer zelf naar beneden te lopen. Ze worden daarom door ezels gedragen in speciaal daarvoor ontworpen zadels. Stopt de groep onderweg voor een rustpauze? Dan worden de lammetjes weer herenigd met hun moeders. Het is een bijzonder schattig beeld, dat met name in het Italiaanse Lombardije nog wordt gebruikt.

De transumanza ervaring gaat niet alleen over praktische zaken. Veehouders krijgen zo de kans om de relatie tussen zichzelf en hun dieren te versterken en een grotere bewustwording te krijgen van de verbinding tussen mens, dier en ecosysteem. Het gaat om gedeelde rituelen en verbinding. Het beheer van land, waterbronnen, natuur en de verzorging en bescherming van de dieren staan centraal. Transumanza is een van de meest duurzame methoden van veehouden. De meeste herders barsten daarom ook van de kennis over het milieu en delen hun tradities met jongere generaties tijdens de festiviteiten bij de start en het einde van deze traditie. Hoe deze festiviteiten eruit zien? In Tirol worden koeien versierd met bloemenkransen tijdens hun reis naar beneden en worden er demonstraties en workshops gegeven om verschillende generaties met het land te verbinden.

Dat transumanza een bijzonder fenomeen is, wordt helemaal duidelijk wanneer UNESCO het in 2019 tot immaterieel, cultureel erfgoed uitroept. Volgens de Raad van Europa heeft het een essentiële rol gespeeld bij het vormgeven van de Europese cultuur. Over de afgelopen paarduizend jaar heeft het geleid tot een gevarieerde cultuur waarin de mens in harmonie met de natuur leeft. Ook hielden we er een gigantisch netwerk van grensoverschrijdende wandelpaden aan over. Deze natuurlijke snelwegen waren soms meer dan honderd meter breed en tot 245 kilometer lang. Prachtige landschappen, archeologische vindplaatsen, kleine dorpjes en een gemeenschappelijke geschiedenis verbinden dit gigantische wegennetwerk.

Het transumanza netwerk bereikte het hoogtepunt in de vijftiende eeuw. Italië telde vroeger drie miljoen schapen, daar is nu amper vijftien procent van over. Waar deze traditie ooit uit noodzaak in het leven is geroepen als manier om dieren naar vruchtbare bodems te verplaatsen, wordt het originele transumanza steeds vaker vervangen door auto’s waar dieren in worden vervoerd. Hoe dat kan? De Italiaanse schapen volgden de tratturi: één van die gigantische netwerken van paden waar we het net over hadden. Veel van de paden hiervan zijn inmiddels verdwenen omdat ze niet meer worden gebruikt, geasfalteerd zijn of omdat erop gebouwd is. Gelukkig is een deel blijven staan en nog steeds in gebruik. Ook wordt het door de bouw van nieuwe dorpjes steeds lastiger voor herders om de hele groep dieren bij elkaar te houden. Het gevolg? Steeds minder boeren maken gebruik van het traditionele transumanza. Maar niet iedereen laat deze tweejaarlijkse operatie los: enerzijds is het traditie, anderzijds is autovervoer ook duur.

Met een grote afname in de afgelopen decennia is het voortbestaan van de transumanza zacht gezegd twijfelachtig. Gelukkig zijn er mensen die zich hard maken voor het behoud van dit bijzondere gebruik. Nunzio Marcelli is een van hen. De voormalig hoogleraar is een lokale held en wordt geprezen voor zijn inzet rondom het behoud van deze traditie in de Baruzzo. De Abruzzen zijn daarom ook een van de weinige regio’s in Europa waar deze manier van verplaatsen van vee nog geen geschiedenis is.

Wil jij zelf die verbinding met de natuur ervaren? Met amper mobiel bereik is het lopen van een transumanza meteen een mooie digitale detox. En die kan je dus zelf lopen! Goed om te weten: dit gebruik is belangrijk voor herders en kuddes. Klop dus niet zomaar bij iemand aan. Online vind je herders die je mee willen nemen. Verwacht een wandeling door de bergen met vee en een enkel dorpje dat af en toe de kop op steekt. Vaak worden de kuddes vergezeld door Maremmano-herdershonden. Dé berghond van de regio. Zij weten precies hoe ze de kudde moeten beschermen tegen wolven en beren. Vaak gaan er ook paarden en ezels mee als lastdieren. Na een dag goed hiken word je ’s avonds meestal opgehaald om te overnachten. Maar wie weet kan je net als Nienke de herder lief aankijken en net zoals ze dat vroeger deden met je tent bij de schapen slapen. Beresterk zijn is geen vereiste. De route is ook prima te doen voor iedereen met maar een beetje conditie.