Het voorjaar is bijna begonnen en dat betekent dat veel trekvogels weer massaal huiswaarts keren. Een bijzonder fenomeen. Maar hoe werkt dit precies?

Als het kouder wordt in Nederland, zien we massaal vogels in grote groepen wegvliegen. Vroeger wisten mensen nog niet hoe dit zat, en werd gedacht dat vogels in het najaar naar de maan vlogen of dat ze een winterslaap hielden. Oké, had gekund, maar we weten inmiddels wel beter. Zodra het herfst wordt vliegen vogels naar warmere oorden, om vervolgens in het voorjaar weer terug te keren. Trekvogels die in Nederland voorkomen zijn bijvoorbeeld zwaluwen, nachtegalen, koekoeken en de vogel van het jaar: de Grutto. Ook een leuk feitje: het tegenovergestelde van een trekvogel is een standvogel, die juist wel blijft overwinteren in zijn broedgebied. 

Maar hoe weten deze vogels nou wanneer ze moeten vertrekken? Dat zit zo: in een bepaalde periode van het jaar worden trekvogels onrustig en voelen ze de drang om te verkassen. Deze onrust wordt ‘trekonrust’ genoemd. Vogels hebben als het ware een inwendige klok. Dit is ooit experimenteel vastgesteld door vogels in kooien te houden (zielig!), waardoor ze niet konden zien wat zich buiten afspeelde. Na verloop van tijd werden de vogels alsnog erg onrustig. Deze onrust vertaalt zich op een bepaald moment in de drang om weg te vliegen naar een totaal ander gebied.

Deze inwendige klok kan worden bijgesteld door de weersomstandigheden. Dit heeft te maken met hormonen. Deze veroorzaken de trekonrust, evenals de rui en de paartijd. Als het aantal uren dat de zon per dag schijnt langzaamaan minder of juist meer wordt wordt, verandert de hormoonspiegel in het lichaam van de vogel en dit stelt de inwendige kalender bij. Wanneer een bepaalde grens in de hormoonspiegel wordt overschreden, geeft het aan dat het tijd is om het vertrekken. Voor vogels die op de evenaar verblijven werkt dit echter niet, want daar is de daglengte elk seizoen hetzelfde. Ook is de inwendige klok per vogel verschillend. 

Deze inwendige klok voelt ook precies aan wanneer ze moeten vertrekken. Dit is erg belangrijk, want anders komen de vogels op plekken waar het nog te koud is, of waar alle broedplekken al bezet zijn.

Oké, ze vliegen dus weg, maar hoe weten de trekvogels dan precies waar ze heen moeten? Hier zijn verschillende theorieën voor. Ten eerste zou het kunnen liggen aan het verband tussen de vetvoorraad en het aantal vlieguren dat een vogel nodig heeft om zijn verblijfplaats voor de winter te bereiken. Tijdens het vliegen verbruikt de vogel zijn vetvoorraad. Als deze op is, verdwijnt de drang om te vliegen en strijkt hij neer op een geschikte plek. Een tweede theorie zegt dat de locatie wordt bepaald door de hemellichamen in de gaten te houden. Zo letten dagvogels op de stand van de zon, terwijl nachtvogels de stand van de sterren in de gaten houden. De laatste theorie zegt dat de vogels magnetische velden op aarde voelen, waardoor ze weten waar ze naartoe moeten vliegen.

Het oriëntatievermogen berust waarschijnlijk op één van deze of alle bovenstaande theorieën. Trekvogels kunnen zo ook precies de plek terugvinden waar ze vorig jaar hun nest hadden: hun broedgebied. Ooievaars keren zelfs terug naar exact hetzelfde nest. Bijzonder! 

Hoogleraar vogeltrekecologie Theunis Piersma en bekend tekenaar en oud-directeur van de Vogelbescherming Siegfried Woldhek waren te gast om te praten over de vogeltrek. Zelf vogels volgen? Check deze website.