In vrijheid (One Night Stand): in de hoofden van de teruggekeerde Syriëgangers

 

‘Sterk, aangrijpend en vrij van oordeel,’ is de conclusie van website iheartcinema over In vrijheid, het fictieve filmdebuut van Floor van der Meulen (27) en One night stand-kandidaat van deze week. Maar liefst twee nominaties voor de Gouden Kalveren sleepte de film in de wacht (een in de categorie Beste Televisiedrama en eentje voor Beste Actrice Televisiedrama – voor hoofdrolspeelster Nazmiye Oral). Uiteindelijk werd de belofte niet ingelast, maar ach, voor een debuut kan het slechter.

Met In vrijheid borduurt Van der Meulen voort op het thema uit haar documentaire Paradijsbestomers (2014), waarin ze uitzocht wat jonge Westerse mannen drijft om alles achter zich te laten en af te reizen naar Syrië om zich te mengen in andermans strijd. Voor In Vrijheid draaide ze het perspectief om en toont Van der Meulen ons een Syriëganger die terugkomt in Nederland – met overigens een hoofdrol voor de moeder die, in dit geval, alles in het werk stelt haar kind binnen de maatschappij en buiten radicalisme en gevangenis te houden. Maar wier pogingen tot contact afketsen op zijn zwijgen, vermoedelijk trauma, argwaan, trots en religieus fanatisme.

In een interview op iheartcinema.nl verklaart Van der Meulen haar keuze voor dat perspectief. ‘De focus van de politiek gaat altijd uit naar het vertrek van de Syriëgangers. Daar kan ik me vaak over opwinden. We moeten juist vooruitkijken, een paar stappen verder zijn, willen we er ooit iets van begrijpen. Ten tijde van de opnames van Paradijsbestormers vroeg ik mij al vaak af: wat gebeurt er eigenlijk als die jongens terugkomen uit die oorlogsgebieden?’

In vrijheid volgt Ismaël (Ali Sultan), die met een enkelband thuis zit in afwachting van een proces. In het eerste shot zien we zijn getergde moeder (Nazmiye Oral) hem ophalen uit een jeugdgevangenis. Hij trekt bij haar in, in een tweekamer flatje ergens in een buitenwijk. Daar doet hij niets, behalve gamen met alle gordijnen dicht. En slapen.

In de hele film wordt nauwelijks gesproken. Als Ismaël tien zinnen uitspreekt is het veel. Hetzelfde geldt (in net iets mindere mate) voor zijn moeder. De stiltes, de lange shots, uitgevoerd in grauwgrijze tinten en de sobere sfeer zonder enige soundtrack voegt toe aan de benauwende, wanhopige sfeer waarin moeder en zoon verkeren. Het vacuüm waarin Ismaël zich bevindt – hij mag en kan niets doen zolang er geen uitspraak van de rechter is – wordt zeer invoelbaar.

Mooiste thema dat de film aansnijdt is eigenlijk hoe de omgeving (in dit geval dan) reageert op een terugkeerder uit Syrië. Ismaël is nog geen minuut terug uit het gevang of vanaf de binnenplaats van de galerijflat roept een blank gastje van dezelfde leeftijd smalend: ‘Hé Ismaël, heb je een lekkere vakantie gehad?’ Ismaël verstaat het niet, denkt hij, maar als de jongen zich herhaalt en lachend weggast op zij scooter is de toon gezet: Ismaël is uitgegroeid tot paria. En zijn moeder eveneens. Haar wordt de weg gebarricadeerd door opgeschoten jongeren. Ze worden bekogeld. Er wordt gestaard, gefluisterd, gelachen.

Van der Meulen: ‘Voor moeders van dit soort jongens is geen steun, geen begrip en ze kunnen nergens terecht. Deze moeders hebben het zwaar. Ze vinden vooral steun bij elkaar, en bij lotgenoten omdat anderen ze buitensluiten.’

De vraag is natuurlijk: wat was de drijfveer van deze jongen om naar Syrië af te reizen en wat heeft hij er uitgespookt? Ismaëls broer (een opgeruimde jongen met een eigen wasserette/stomerij) vraagt direct na zijn terugkomst in de flat: ‘Mama zegt dat jij niks gedaan hebt, dat je wordt vrijgesproken. Is dat zo?’ Ismaël zwijgt en kijkt dwars door hem heen. In het begin van de film vangen we op dat hij geronseld is via internet, eenmaal in Syrië doodsangsten heeft uitgestaan en daarna is gevlucht. Wat hij in het oorlogsgebied heeft gezien en meegemaakt wordt nergens besproken, maar de blik in de ogen van Ismaël verraadt een diep trauma. Of verraadt die blik dat hij eigenlijk terug wil en een diepe haat jegens de Nederlandse maatschappij en zijn nauwelijks gelovige broer en moeder?

Dat is het interessante dilemma dat In vrijheid aansnijdt. Wat gaat er om in de hoofden van deze jongens? We hebben als maatschappij gene idee en dat maakt het nu juist zo beangstigend voor ons, het kan alle kanten opgaan. Van der Melen: ‘Aan die onwetendheid, worsteling, hebben we invulling willen geven. Iedereen moet beseffen dat er achter elke deur een verhaal is, een verhaal dat dieper gaat en vaak anders is dan het op het eerste gezicht lijkt. We moeten als mensen oppassen dat we niet te snel oordelen en vooral blijven communiceren.’