Verwarrende tijden

Over vrijheid, macht en autonomie

Op dit moment voelen steeds meer mensen zich onmachtig, onzeker en bedreigd. Boeren vrezen dat ze gedwongen zijn te stoppen, er woedt een oorlog in Europa waardoor de prijzen worden opgedreven, de temperaturen stijgen, periodes van hitte en grote droogte enerzijds en extreme neerslag anderzijds wisselen elkaar af, het milieu staat steeds meer onder druk, het verloop van corona is onduidelijk, we hebben ons voor energievoorziening te afhankelijk gemaakt van totalitaire regimes en multinationals.

Velen somberen over hun toekomst. Is de wereld nog te redden, of geven we ons gewonnen en dansen we nog eenmaal op de vulkaan? Er dreigt een sfeer te ontstaan van “doe maar waar je zin in hebt, na mij de zondvloed”. Onder het mom van vrijheid ontstaat dan eigenrichterij en bandeloosheid.

Maar wat is deze vrijheid? 

Menselijke vrijheid bestaat in relatieve zin; ten opzichte van zijn relatie met anderen en de objecten waar de mens deel van uitmaakt. Zoals Stuart Mill het formuleert als kern van het liberale samenleven: je bent geheel vrij voor zover je anderen geen schade toebrengt. Dat impliceert dat je ook geen schade aan objecten toebrengt waar anderen voor hun leven van afhankelijk zijn. We zien dat deze opvatting van vrijheid onder druk staat en voortdurend met voeten wordt getreden, met name door de zogenaamde extreem liberale stromingen. Dat gebeurt als de een zich het recht toe-eigent om zijn bezit te vergroten, ook als het ten koste gaat van het leven van anderen. Ook als iemand het zich veroorlooft om zijn zienswijze aan anderen op te leggen zonder weerwoord of tegenwerping te dulden, is vrijheid in het geding. Denk aan de manieren van het bekeren van hele volkeren door de eeuwen heen. In de huidige tijd gaat het bijvoorbeeld ook om internetgroepen die anderen bedreigen die het met hun opvattingen niet eens zijn.

Onze westerse samenleving is in de loop der eeuwen steeds meer een samenleving geworden op een democratisch humanistische grondslag, waar individuele vrijheid hoog in het vaandel staat. Maar deze vrijheid gaat samen met verantwoordelijkheid, voor zichzelf en voor anderen. Persoonlijke groei en ontwikkeling is wenselijk, maar heeft slechts zin in relatie tot de ontwikkeling van anderen. Het algemeen belang mag door de vrijheid van handelen van het individu niet worden geschaad. Dit standpunt veronderstelt dat mensen in redelijkheid met elkaar omgaan. Er zijn tekenen dat die redelijkheid afkalft. Bepaalde personen of groepen leggen steeds vaker hun mening of wil op aan anderen. Er is steeds vaker sprake van polarisatie die tot hoog oplopende conflicten leiden.

Hannah Arendt heeft het over actie; vrijheid toont zich in het handelen dat we in relatie tot anderen verrichten en waaruit iets nieuws voort kan komen. Totalitaire regimes en behoudende groepen zijn gericht op het voorkomen van het samen ontwikkelen van iets nieuws, en op behoud van het bekende. Het idee van behoud kan voor veel mensen aantrekkelijk zijn, omdat het nieuwe vaak iets dreigends en vraag tot verandering met zich meedraagt. Mensen kunnen zich dan ook gemakkelijk overgeven aan “charismatische” personen of groepen die met oneliners, de kracht van behoud vertegenwoordigen.

Deze manier van zich manifesteren en de identificatiekracht maken de behoudende persoon of groep aantrekkelijk. Dit fenomeen verklaart op dit moment mede dat de Boer Burger Beweging hoog in de peilingen staat. Zo’n beweging biedt de leden veiligheid en geborgenheid, alsmede het gevoel van erbij horen. Dat schept duidelijkheid,en met sprekende symboliek trek je vaak de aandacht van het grote publiek in up hun uu nu op: je bent vriend en zwaait met een rode zakdoek of omgekeerde vlag (als lid van de beweging) of vijand (kritisch op de beweging). Maar eendergelijke beweging leidt ook tot een zekere mate van eigenwaardeverlies, mensen worden als groepslid aangesproken en behandeld: de vrouw, de jood, de communist, de zwarte persoon, de boer. De anderen worden dan tegenover de eigen groep gesteld.   

In onze huidige samenleving zien we wereldwijd tekenen van een dergelijke polarisatie. De vraag is of deze ontwikkeling nog te keren is of dat het uiteindelijk tot een grote vernietigende clash moet komen, waarna er “misschien” weer opgebouwd kan worden. 

Alternatief

Ik ben van mening dat er hoop is op een redelijk humanistische reconstructie van onze samenleving, als er goede sturing wordt gegeven op maatschappelijke in plaats van economische winst. Niet door machts-/dwang-strategieën, maar door mensen te overtuigen van de kracht van samenzijn en samen doen in openheid.

Gelukkig zie ik in de sociale wereld nog veel mooie en constructieve initiatieven en ontmoetingen. Of deze ontmoetingen niet ondergesneeuwd worden door harde roepers en zwartkijkers zal afhankelijk zijn van de kracht van de redelijkheid van allen. Die kracht zal moeten komen uit ons allen en mensen met charisma die het kritisch zelf denken en samenwerken stimuleren, en daarin daadkracht tonen en zelf het goede voorbeeld geven. Het kan daarbij gaan om politieke leiders, leraren, trainers, maatschappelijk werkers, artsen, bedrijfsleiders, therapeuten, enz. Laten we hopen dat zij zich blijven inzetten voor opbouw van een krachtige samenleving op basis van gelijkwaardigheid en openheid. 

Worstel en kom boven.