Toch volwaardig EU-lidmaatschap voor Turkije?

Onlangs presenteerde de EU het jaarlijkse voortgangsrapport over Turkije. Aan de hand daarvan wordt bepaald of Turkije zich genoeg inzet om aan de criteria te voldoen die verbonden zijn aan EU-lidmaatschap. Altijd weer spannend. Zeker na het uiterst kritische rapport van vorig jaar. Omdat het hevige politiegeweld eerder dit jaar tegen een vreedzaam begonnen demonstratie in Istanbuls Gezipark tot veel kritiek in Europa leidde, en de vrijheid van meningsuiting een probleem blijft in Turkije, zag de regerende Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) de bui al hangen.

Democratiseringspakket Het is dan ook geen toeval dat de AKP kort voor het verschijnen van het voortgangsrapport een democratiseringspakket lanceerde en dat minister van Europese Zaken Egemen Bagis daarmee door Europa trok, in de hoop op een zachter oordeel. Leek geen eenvoudige taak, want met hoofdzakelijk hervormingen van cosmetische aard, had het democratiseringspakket niet veel diepgang.   Zo leek het voorstel over onderwijs in het Koerdisch op particuliere scholen heel aardig, maar hoeveel arme Koerden in het achtergebleven Zuidoosten van Turkije kunnen hun kinderen naar particuliere scholen sturen? De alevitische minderheid toonde zich evenmin erg tevreden. Het voorstel om een universiteit te vernoemen naar een alevitische leraar uit de dertiende eeuw kon voor de alevieten niet compenseren voor het uitblijven in het democratiseringspakket van een erkenning van hun gebedshuizen.   Kiesdrempel In het democratiseringsproces werd opgeroepen tot een discussie over een verlaging van de kiesdrempel van tien procent. Kwam als een verrassing, want eerder wilde premier Erdogan hier tegen iedere prijs aan vasthouden. Verklaarbaar, want de meerderheid van de AKP in het Turkse parlement is deels gebaseerd op deze ondemocratische erfenis van de militaire staatsgreep in 1980. Dat hier nu wel met Erdogan over te praten viel leek warempel een stap in de goede richting.   Er zat echter een addertje onder het gras, omdat het democratiseringspakket een verlaagde kiesdrempel koppelde aan een herstructurering van de kiesdistricten. Het nadeel voor de AKP van een verlaging van de kiesdrempel zou daarmee geneutraliseerd worden, of zelfs omgebogen tot een voordeel. De scheve balans tussen zetels in het parlement voor de AKP en het aantal stemmen op die partij, zou er in ieder geval door gehandhaafd blijven. Waar het op neerkomt is dat de AKP zelfs in staat is om de door velen verlangde verlaging van de kiesdrempel in een context te plaatsen die als het om democratische normen gaat de schoonheidsprijs niet verdient.   Pijnpunten Ondanks alle beperkingen bereikte minister Bagis heel wat met zijn democratiseringspakket, want het leidde in het voortgangsrapport tot een zeker enthousiasme. De stevige bedenkingen over de door de AKP voorgestelde hervormingen in de Turkse media bleven daarbij heel opvallend geheel buiten beschouwing.   Pijnpunten als excessief politiegeweld en journalisten in Turkse gevangenissen bleven in het voortgangsrapport uiteraard niet ongenoemd. Nederlandse Kamerleden die Turkije onlangs bezochten, vonden het voortgangsrapport op die basis heel kritisch. De Duitse bondskanselier Angela Merkel vond dat kennelijk ook, want anders had ze niet ingestemd met nieuwe onderhandelingen. Want dat deed ze, ook al verbond ze er de voorwaarde van een ‘open bestemming’ aan.   Compromis Het recente voortgangsrapport kreeg zo twee gezichten. Oftewel, het werd een compromis, met zelfs enige hang naar optimisme ten einde de vastgelopen onderhandelingen vlot te trekken. Om dat te onderstrepen werd hoofdstuk 22, over ‘regionaal beleid’, vorige week al heropend door de EU. Goed mogelijk dat ook andere hoofdstukken uit de vrieskast worden gehaald. Voorstellen daarover zijn in ieder geval gedaan en daarmee werd het voortgangsrapport een heel ander verhaal dan vorig jaar.   Het duurde even voordat de Turkse regering iets van zich liet horen, omdat het voortgangsrapport tijdens het islamitische offerfeest verscheen. Dat leidde in Ankara aanvankelijk tot enige ergernis, maar toen het offerfeest eenmaal voorbij was volgde toch een betrekkelijk positieve reactie. Zoals verwacht distantieerde minister Bagis van Europese Zaken zich in alle toonaarden van de kritiek in het rapport op de aanpak van het Geziparkprotest. Maar hij vond ook dat ‘de door Turkije doorgevoerde hervormingen door de EU herkend en geapprecieerd worden’. Een heel verschil met de reactie in 2012, toen een vooraanstaand AKP-lid het voortgangsrapport demonstratief op de grond wierp tijdens een Tv-uitzending.   Voordelen Als gevolg van het dubbele gezicht van de recente EU-rapportage over Turkije kunnen beide partijen er positieve verwachtingen aan verbinden. De AKP kan haar achterban voorhouden iets in Europa te hebben afgedwongen, wat de partij wellicht zal gebruiken bij de belangrijke lokale verkiezingen die voor begin volgend jaar op het programma staan.   De EU hoopt op haar beurt met nieuwe onderhandelingen terug te keren naar de situatie zoals die bestond tijdens de eerste vijf jaar waarin de AKP regeerde. Dat wil zeggen, de periode waarin onderhandelingen over toetreding substantieel bijdroegen aan een verbetering van de mensenrechtensituatie in Turkije. Op zich zeker geen gekke gedachte. Daarnaast blijven de groeiende Turkse economie en de belangrijke brugfunctie van Turkije naar het Midden-Oosten en Centraal-Azië uiteraard redenen voor de EU om de Turken te vriend te houden.   Toch volwaardig EU-lidmaatschap voor Turkije? Is volwaardig EU-lidmaatschap voor Turkije dichterbij gekomen met het nieuwe, wat meer positief gestemde voortgangsrapport? Nee, dat niet. Daartoe leven nog altijd teveel bezwaren in Europa. Zelfs als er een oplossing wordt gevonden voor zwaarwegende problemen, zoals de kwestie Cyprus, blijft de islamitische identiteit van Turkije voor veel EU-landen over als de ultieme en moeilijk te nemen drempel. Dat minister Bagis onlangs verklaarde er niet meer in te geloven, zegt veel. Maar ook hij zal moeten erkennen dat Turkije in economisch opzicht aan Europa gebonden is, bijvoorbeeld door investeringen vanuit Europa in de Turkse economie.   Kortom, de EU en Turkije kunnen niet met, maar zeker ook niet zonder elkaar. Rationeel beschouwd behoort een tussenoplossing tot de mogelijkheden, zoals het door Angela Merkels voorgestelde ‘geprivilegieerde partnerschap’. Verre van ideaal, maar wellicht beter dan niets. Of premier Erdogan voor dergelijke alternatieven te porren valt is de vraag. Instemmen met een compromis zal voor hem snel gelijk staan aan toegeven dat Turkije niet aan alle gestelde eisen kan (of wil…) voldoen. Lastig, want het woord toegeven komt niet voor in Erdogans vocabulaire.

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.