Timmermans: Het recht moet nooit wijken

Europa worstelt met de vraag hoe ze onwillige lidstaten ertoe kunnen aanzetten zich te houden aan de mensenrechten. Volgens Timmermans heeft de Unie zich in de vingers gesneden met een overreactie op de verkiezing van de extreemrechtse Haider in Oostenrijk in 2000.

De oud-minister van Buitenlandse Zaken, nu eurocommissaris sprak in Tilburg bij de opening van het nieuwe academisch jaar. De rechtsstaat is een van de basisbeginselen van de Europese Unie, benadrukte Timmermans. Lidstaten die de regels systematisch overtreden krijgen een waarschuwing en worden bij aanhoudende schending bestraft.

‘De rechtsstaat maakt deel uit van Europa’s DNA,’ vertelde Frans Timmermans maandag in een gevuld auditorium van de Tilburg University. ‘Het is waar we vandaan komen en waar we naartoe moeten. Het maakt ons wie we zijn.’

Timmermans is de huidige eerste vicevoorzitter van de Europese Commissie. Zijn portefeuille omvat het toezien op betere regelgeving, interinstitutionele betrekkingen, rechtsstatelijkheid en het naleven van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Sinds het begin van de jaren 90, de tijd van de oorlog op de Balkan, probeert de EU de bescherming van mensenrechten en democratie binnen de rechtsstaat te intensiveren, ook bij niet-lidstaten.

Binnen de lidstaten is sprake van een alarmerende toename van onder meer antisemitische en anti-islamitische acties en campagnes gevoerd tegen immigranten. In tijden van crisis zijn minderheden – zij het etnisch, religieus of anders – altijd de eerste zondebokken, legde hij uit. Het begint haast onmerkbaar en kan daardoor stevig wortel vatten in de samenleving. Door deze ontwikkelingen is de bescherming van fundamentele mensenrechten extra belangrijk.

Timmermans:

Nu democratie goed is ingeburgerd in de EU-lidstaten, maar ook steeds meer in de EU zelf, is de strijd voor de rechtsstaat belangrijker dan ooit.

Timmermans doelde hiermee op de altijd aanwezige neiging democratie te misbruiken om de regels van de rechtsstaat niet langer te respecteren. Hij benadrukte de morele en wettelijke verplichting niet zomaar de rechtsstaat opzij te schuiven op basis van de wil van een meerderheid. ‘De twintigste eeuw kent meerdere voorbeelden die dit belang onderstrepen.’

Volgens Timmermans dient de Europese Unie op te treden wanneer een van de lidstaten zichzelf buiten de fundamentele principes van de rechtsstaat plaatst. Wel is het daarbij van belang dat de EU een onafhankelijke en objectieve arbiter blijft. Dat houdt in dat de Unie alleen kan handelen in het geval van daadwerkelijke wetgeving en niet wanneer het alleen om uitspraken gaat. Hierin kent de EU meerdere succesverhalen. Te denken valt aan Hongarije dat zijn rechters met vervroegd pensioen wilde sturen om ze zo versneld te vervangen voor wat minder overheid-kritische exemplaren.

Maar wat nu als een lidstaat toch de fundamentele waarden van de Unie niet respecteert, maar dit buiten de jurisdictie van de EU valt? Er zijn geen Europese zogeheten inbreukprocedures die hierin voorzien, maar er is wel een speciale maatregel aanwezig in artikel 7 van het EU-Verdrag: het opschorten van de rechten van de betreffende lidstaat, inclusief het stemrecht.

De maatregel is er een met enorme impact, zegt Timmermans. Dat is dan ook waarom de EU hier uiterst zorgvuldig mee om moet gaan. Het is echter geen reden om de maatregel niet te gebruiken. Dat het niet vaker gebeurt komt volgens Timmermans door wat er in de jaren 90 gebeurde toen in Oostenrijk de extreemrechtse partij van Jörg Haider aan de macht kwam. De EU reageerde hierop door artikel 7 in werking te laten treden, wat achteraf zo’n enorme miskleun bleek, dat niemand het sindsdien heeft aangedurfd deze maatregel nog eens op te leggen.

De rechtsstaat speelt een cruciale rol in de migrantencrisis waar de EU nu mee kampt. Timmermans:

De rechtsstaat vereist dat alle mensen recht hebben op asiel en op bescherming kunnen rekenen in het geval van menswaardige omstandigheden. Het betekent ook dat degenen die geen recht hebben op verblijf, snel en efficiënt worden teruggestuurd naar hun land van herkomst. Maar de EU dient er te allen tijde voor te zorgen dat de wet nooit wordt gescheiden van zijn gevoel voor medemenselijkheid.

cc-beeld: euranet_plus