Nepnieuws: gezond verstand blijft het machtigste wapen tegen gelul

Het kabinet wil in aanloop tot de verkiezingen in 2019 het publiek wapenen tegen nepnieuws. Daarover heeft minister Ollongren van Binnenlandse Zaken een uitgebreid persbericht verspreid. Is dat een dekmantel voor overheidspropaganda? President Trump noemt tenslotte alle informatie die niet in zijn straatje past, nepnieuws en komt daar in ieder geval bij zijn bewonderaars mee weg. Heeft Ollongren leentjebuur gespeeld bij de bewoner van het Witte Huis?

De minister baseert haar conclusies en beleidsvoornemens voornamelijk op een rapport van het Rathenau-instituut ‘Digitalisering van het nieuws; online nieuwsgedrag, desinformatie en personalisatie’. Daarin staat dat nepnieuws een probleem is maar de onderzoekers slaan allerminst een alarmistische toon aan. Gezond verstand blijft het machtigste wapen tegen gelul.

Goede bedoelingen Wie het persbericht leest, stelt onmiddellijk vast dat deze vol staat met goede bedoelingen. Een paar maal wordt vastgesteld dat een waarheidsgetrouwe nieuwsvoorziening staat of valt met professioneel opererende, krachtige en vooral onafhankelijke media. En ook dat het een verantwoordelijkheid van de burger is om het kaf van het koren te scheiden. Dat heet in modern jargon mediawijsheid en minister Ollongren vindt het een taak van de overheid om mensen mediawijsheid bij te brengen, op school en daarbuiten. Ze doet ook een oproep tot zelfregulering bij de sociale media. Ook moet er meer onderzoek gedaan worden naar nieuwsstromen en de rol van de sociale media daarin.

Verder staat er in het persbericht de volgende conclusie: “De dreiging van desinformatie door statelijke actoren is reëel”. Zij vermoedt dat andere landen proberen met nepnieuws de publieke opinie en de verkiezingsuitslagen te beïnvloeden. De gedachten gaan dan onmiddellijk uit naar Rusland en zijn beruchte trollenfabrieken.

Oude radio Een dikke halve eeuw geleden kreeg ik een oude radio met een 25- een 30- en een 49 meter band erop: korte golf. Daarop opereerden radiozenders die hele werelddelen konden bestrijken. Ze zonden een sterk gebundeld signaal schuin de hoogte in waarna het gespreid terug werd gekaatst door de ionosfeer. Zo kwam het over een half werelddeel gespreid terug. Van deze technische mogelijkheid maakte bijvoorbeeld de Wereldomroep gebruik die niet alleen zendmasten had staan in Nederland zelf maar ook op Bonaire en Madagascar. De korte golf wemelde van de radiozenders die namens zichzelf maar heel vaak ook namens een staat spraken. Radio Moskou van de Sovjet-Unie en andere Oostblokzenders zoals Praag, Boedapest of Oost-Berlijn waren het meest prominent aanwezig. Ze gaven uiterst kritisch commentaar over de gang van zaken in het kapitalistische westen. Zij maakten de Europese en Amerikaanse leiders uit voor knechten van het grootkapitaal. Zij legden gedurig uit dat de zogenaamd democratische verkiezingen steeds weer hetzelfde soort marionetten van het grote geld aan de macht brachten. Zij hielden de luisteraars voor dat de westerse media zoals de BBC World Service hun berichten geraffineerd selecteerden zodat er een vals beeld van de werkelijkheid ontstond, bijvoorbeeld over  de misdadige Amerikaanse interventies in Vietnam of de zionistische agressie in het Midden-Oosten.

Daar tegenover stond de rustige en stabiele ontwikkeling in de socialistische landen waar alleen de kinderen een bevoorrechte klasse mochten worden genoemd en vaderlijke leiders de volkswil tot uitdrukking brachten. Krachtige legers garandeerden er de wereldvrede en regelmatig bracht de bevolking in demonstraties haar vredeswil tot uiting en haar afkeer van de Amerikaanse imperialisten en hun marionetten, de zionisten van Israël.

Al waren er natuurlijk wel door het westen gestuurde en betaalde woelmakers die dan door hun broodheren ten onrechte gevierd werden als “dissidenten”. Ik schreef zulke radiozenders dan aan met een verslagje over de ontvangstkwaliteit en dat leverde enorme pakken met brochures op. Ik kwam ook op de verzendlijsten van gratis tijdschriften zoals Ungarische Gewerkschaften of het maandblad van de Oost-Duitse CDU. Mijn vader waarschuwde me dan ook: ik stond nu vast op een of andere zwarte lijst van de BVD, zoals de Nederlandse spionage en contraspionagedienst toen nog heette.

Internet Omgekeerd luisterde men in het Oostblok naar Radio Free Europe en Radio Liberty, die door de Amerikanen werden betaald net als trouwens de fameuze RIAS in Berlijn, de Rundfunk im Amerikanischen Sektor. Russia Today (RT) is een gelikte voortzetting in beeld van het oude Radio Moskou. Op de korte golf hoor je nu haast alleen nog maar geruis. De actie heerst nu op het internet en op de televisieschermen. Steeds meer landen maken zichzelf zichtbaar met een internationale nieuwszender, min of meer volgens het model van het Amerikaanse CNN, dat de show wist te stelen tijdens de eerste Golfoorlog van de oude Bush, alweer meer dan een kwart eeuw geleden: Al-Jazeera in Qatar, Press TV (Iran), BBC World, FR24. Ze zitten lang niet allemaal op de Nederlandse kabelpakketten maar ze streamen onveranderlijk online. Om ze op te sporen kun je bijvoorbeeld deze site gebruiken: www.wwitv.com. Er gaat letterlijk een wereld voor je open. Van informatie én desinformatie.

Gelovigen en ongelovigen Heeft zo’n RT nu succes? Zijn de mensen gevoelig voor nepnieuws? Dat ligt eenvoudigweg aan hun goedgelovigheid. Toen ik bezig was aan het onderzoek voor mijn eigen boek Nepnieuws, een wereld van desinformatie, stootte ik op researchresultaten waaruit bleek dat verspreiders van nepnieuws het meeste succes hebben bij mensen met heel sterke overtuigingen van zichzelf. Die zijn namelijk zeer gevoelig voor berichten die in hun straatje passen. Al het andere wijzen ze af. Je kunt de gelovigen in hun geloof versterken maar ongelovigen zijn een veel hardere noot om te kraken. Eigenlijk is dat een constante in de hele wereldgeschiedenis. Als u toch al denkt dat minister Ollongren erop uit is om u te manipuleren, dan bent u bereid iedereen te geloven die zegt dat zij een dienst voor overheidspropaganda wil opzetten waar Goebbels’ Ministerie van Volksvoorlichting en Propaganda bij verbleekt. Meent u daarentegen, dat zij een brave doormodderfiguur is net als de meeste andere bewindslieden in het benarde kabinet Rutte III, dan bent u bereid af te wachten en haar het voordeel van de twijfel te geven.

Knollen voor citroenen Het kan helemaal geen kwaad om leerlingen op school te leren vaststellen wanneer iemand probeert ze knollen voor citroenen te verkopen. Dat is immers een kerndoelstelling van het onderwijs: je moet leren zelf de nodige informatie te verzamelen om daar verifieerbare conclusies uit te trekken. Je mag niets voetstoots aannemen. Er is bewijs nodig. Dat geldt niet alleen voor de exacte vakken maar voor het hele panorama van het leven.

De korte golf had destijds één groot nadeel: je moest behoorlijk zitten pielen om zo’n zender precies af te stellen en de geluidskwaliteit hield niet over. Dat was een onoverkomelijk nadeel van de korte golf. Daarom werd er ook alleen door de echte liefhebbers naar geluisterd. Althans hier in West-Europa en in Noord-Amerika. Elders in de wereld – in het oostblok, in heel veel ontwikkelingslanden – lag dat anders. Waar de media notoir onbetrouwbaar waren en/of instrumenten in handen van de dictatoriale overheid, stemden mensen massaal af op betrouwbaar geachte zenders. Wanneer waren ze dat? Bijvoorbeeld als ze stonden in kleine, democratisch bestuurde landen, die geen internationale machtspolitiek bedreven, althans niet in de ogen van het publiek. Daarom was de Nederlandse Wereldomroep een van de meest beluisterde zenders ter wereld, die de BBC World Service op de hielen zat met uitzendingen in een aantal, waaronder Frans, Spaans en Arabisch. Ook de Zwitserse en de Zweedse kortegolfomroepen hadden een puike reputatie.

Uit dit gegeven blijkt overigens dat de intelligentie en de common sense van de gemiddelde man niet mag worden onderschat, ook als er geen cursussen mediawijsheid worden gegeven.

Wat is dan het verschil met vroeger? Dankzij het internet krijg je je nepnieuws en je desinformatie niet via schorre zendertjes of propaganda brochures in huis maar met haarscherp beeld en geluid op je iPhone. Daarom kan het helemaal geen kwaad om Nederlanders van alle generaties meer mediawijsheid bij te brengen maar een groot drama hoef je er ook niet van te maken. En het mag zeker niet ontaarden in het zaaien van wantrouwen ten opzichte van nieuwsbronnen om het blote feit dat zij uit het buitenland komen.

Tenslotte dit: Nederland zelf is net zo goed heel bewust bezig met het beïnvloeden van de publieke opinie in andere delen van de wereld. Dat is zelfs een specifieke taak van de Wereldomroep geworden. Het zijn hele mooie doelen: de jeugd helpen van hun democratische rechten gebruik te maken en zo. Maar het is wel onze eigen vaderlandse polder RT met een woord voor de wereld. Kijk zelf maar op https://www.rnw.org/.

De livestream van Press TV , het engelstalige propagandakanaal van de Iraanse ayatollahs

Al voor 1930 begon Philips met kortegolfuitzendingen naar Indië. Hallo hallo hallo. Hier rimboe radio