Op het bord van Tania Kross

Is bakbanaan duurzaam?

Operazangeres Tania Kross maakt nasi met bakbanaan. Ze vraagt zich af of de bakbanaan duurzaam is.  Kross is geboren op Curacao: “De bakbanaan is het meest essentiële onderdeel Curaçaose keuken”, zegt de mezzosopraan. Bakbananen liggen tegenwoordig gewoon in de supermarkt. Maar dat was niet zo toen Tania Kross 22 jaar geleden in Nederland kwam wonen. “Het was toen heel moeilijk om een bakbanaan te vinden, en als je er een had, was het alsof je een goudstaaf in handen had.”

Kross is aan het repeteren voor haar nieuwe voorstelling: Carmen Revisited. Het is een korte versie van de bekende opera Carmen. “Opera’s duren te lang. Dat kan niet meer in deze tijd. Ik maak deze voorstelling omdat ik de generatie dertigers en vijftigers wil bereiken. Ik wil dat zij ook geïnteresseerd raken in de opera.”

De bakbananen liggen inmiddels ook in de supermarkt, maar de meeste bakbananen gaan over de toonbank bij de toko. In Zoetermeer vertelt eigenaar Perkas Narain van Narain tropical foods dat een zwarte bakbanaan niet bedorven is, zoals Hollanders vaak denken, maar juist lekker zoet. In zijn winkel liggen  groene, rijpe, en overrijpe en dus zwarte bakbananen. “Groene kun je gebruiken voor de soep, halfrijpe gebruik je voor heri heri. En de overrijpe kun je even bakken of frituren zoals Tania Kross doet bij de nasi. 

Ingrediënten: 
Witte rijst gekookt en afgekoeld
Chinese roerbak groente
Spekblokjes
Taugé
Ketjap manis en asin
Gebakken kippendijen in stukjes, gebakken in zout, peper en nootmuskaat
Verse gember
Spitskool
Kurkuma
Bakbanaan

Kook de rijst en laat afkoelen. Bak de kippendijen en hou deze apart.

Roerbak eerst de gember, bak de spekblokjes met de andere groenten mee en doe de taugé erbij. Tot slot een flinke scheut van beide ketjaps en dan kunnen de gebakken kip en de gekookte rijst erbij.

Bijgerechten:
Spitskool. Snijden en bakken met kurkuma zodat de kool knapperig blijft.

Bakbanaan in plakjes snijden en in dikke laag olijfolie bakken.

Waar komt onze bakbanaan eigenlijk vandaan? De bakbananen die in Europa worden gegeten, komen voornamelijk uit Midden- en Zuid-Amerika. De bakbananen die in Afrika en Azië geteeld worden, worden voornamelijk lokaal gegeten en verscheept naar Azië. Grofweg 99% van de geteelde bakbananen wordt lokaal geteeld. Die overige 1% wordt geëxporteerd.

Het is verleidelijk om de bakbanaan met de reguliere banaan (van het ras 'Cavendish') te vergelijken, maar dat is te kort door de bocht. De gewone banaan lijdt onder verschillende problemen, waarvan 2 ziektes: Panama disaese (Fusarium Wilt, een bodemschimmel die niet te bestrijden is met gewasbeschermingsmiddelen) en Black Sigatoka (Sigatoka negra, een bladschimmel waartegen elke week moet worden gespoten). Dat gebeurt soms met sproeivliegtuigen (gevaarlijk voor omwonenenden) of met rugsproeier en beschermingspak (slecht gereguleerd en onveilig). De bakbanaan groeit in dezelfde gebieden als waar de Cavendish geteeld wordt, dus wordt ook gemakkelijk geïnfecteerd. Al die ziektes hebben ook invloed op arbeidsomstandigheden: al dat gif is niet goed voor de arbeiders en families die daar werken en wonen.

Verschillende instanties, zoals Fairtrade Max Havelaar, maken zich zorgen over de arbeiders. Daarnaast is ontbossing van oerwouden ten gunste van bananenplantages een dreigend probleem, waar het keurmerk Rainforest Alliance zich weer hard voor maakt. Maar in hoeverre spelen deze problemen zich ook af in de wereld van de bakbanaan?

Jeroen Kroezen werkt sinds 2009 bij Solidaridad. Heeft vanaf 2002 5 jaar in Equador gewoont en heeft het Fair Trade-programma helpen opbouwen. Weet dus uit eerste hand hoe de bananen- en bakbananenplantages eruit zien. Kroezen: "Er worden werkelijks 5 duizend containers bananen uit Equador verscheept, en bakbananen maar 10 tot 15 containers."

Bakbananen worden daar vooral gegeten zoals aardappels in Nederland worden gegeten. Ze worden niet geteeld op enorme plantages zoals de gewone Cavendish-banaan, maar op eenvoudige boerderijen van 1–10 hectare. Die worden dan vooral zelf gegeten en op de lokale markten verkocht. De bananen die in Europa gegeten worden, komen vrijwel allemaal uit Centraal en Zuid-Amerika. De koffie- en cacaoboeren gebruiken de bakbananenplanten om schaduw te geven aan hun koffie- en cacaogewassen, met als prettige bijkomstigheid dat de bakbananenplanten in de voedselbehoefte van het gezin voorzien."

Bakbananenplantages die voor de export werken, moeten aan strenge eisen voldoen. Kroezen: "Bijvoorbeeld het gebruik van een lintjessysteem om niet per ongelijk al rijpe bananen te verschepen. Als bananen al rijp zijn tijdens transport, kunnen ze in het land van aankomst niet meer verkocht worden. Ook zijn er systemen om te controleren of de bananen ziek zijn. Zieke bananen rijpen ook te snel en onvoorspelbaar. De boeren van plantages met bakbananen voor de export moeten dus kennis hebben, en hebben vaak arbeiders in dienst. Op kleinere plantages wordt wel gewerkt met protective kleding tijdens het spuiten, maar daar is geen strakke controle op. Arbeiders lopen daardoor het risico om bloot gesteld te worden aan veel gif. Gemiddeld genomen is een kleine boer een slechte werkgever: informeel, weinig kennis van veiligheid, etc. Dus de kans dat er iets mis gaat is bij kleinere bedrijven groter dan bij grotere bedrijven, omdat grote bedrijven contracten en controle hebben, en kleinere bedirjven werken veelal informeel."

Is het nuttig om een duurzaamheidskeurmerk voor bakbananen in te stellen? Er zou wel substantiele export zijn in Midden-Amerika naar buurlanden, maar vanuit bananenlanden naar de Europese markt is het zo enorm nicheproduct met veel kleine producenten, dat het voor een NGO niet loont om zich er tegenaan te bemoeien. Bijna alles wordt lokaal of in buurlanden opgegeten. De meeste bakbananen hebben geen labels en dat komt omdat het een kleine markt is: dat komt omdat het niet top-down is, dus de mensen bij de AH vragen niet: "Is dit wel goed?", en het is relatief klein dus eigenlijk wienig toegevoegde waarde om te certificeren. 

Maar hoe duurzaam is de bakbanaan dan? Dat is een genuanceerd antwoord. Er zijn veel problemen met bakbananen, maar lang niet zoveel problemen met de banaan 20 jaar geleden. De huidige problemen met de bakbanaan hangen samen met de kleinschalige, informele productie (kleine boeren die niet genoeg geld en kennis hebben om zich druk te maken over arbeidsomstandigheden), is het onwaarschijnlijk dat die bakbananen in Europa eindigen. Het zijn vaak de middelkleine producenten en die houden zich vaker beter aan de regels. Helaas is er weinig onderzoek gedaan naar bakbananen. Een keurmerk is onrealistisch omdat het een nicheproduct is. Je kan dus met een gerust hart bakbananen kopen, want als heel Europa stopt met het kopen van bakbananen zullen de toch al kleine boeren in Midden-Amerika hun broodnodige inkomsten mislopen.