Hoe is het om dakloos te zijn?

Het aantal dak- en thuislozen is de afgelopen jaren enorm toegenomen. Hoe sociaal gaan we met deze mensen om?

‘Aanvang dienst met het wakker maken van een dakloze man. Tevens natuurlijk zijn rommel laten opruimen’, zo luidt het bericht van de politie Utrecht half januari. De tekst wordt vergezeld door een foto waarop een persoon, gewikkeld in een zeil, slapend op de grond in een speeltuin te zien is. ‘Heel stoer’, reageert Jan Dakloos sarcastisch op Twitter. ‘In deze zeer moeilijke coronatijd een dakloze hard aanpakken en dit dan zo even posten. Dat had anders gekund, jullie hadden kunnen helpen.’ Jan Dakloos is de stem van daklozen op Twitter en Facebook. Dagelijks duidt hij de vaak schrijnende situatie waarin daklozen in ons land verkeren.

Veertigduizend
Het aantal dak- en thuislozen tussen de achttien en vijfenzestig jaar is de afgelopen tien jaar  tien jaar meer dan verdubbeld: van ruim zeventienduizend (in 2009) naar bijna veertigduizend dak- en thuislozen (in 2019), meldt het CBS. De oorzaak voor de toename is meervoudig: slechte doorstroming omdat er maar moeilijk woningen te vinden zijn voor deze groep, afschaling van het aantal plekken in de GGZ en beschermd wonen-locaties, het feit dat gedetineerden eerder vrijkomen en een wijziging in het jeugdstelsel (jeugdhulpverlening stopt abrupt als een jongere achttien wordt), aldus het Leger des Heils tegen NOS.

Sociale uitsluiting
Veertigduizend mensen die veelal rondlopen met het gevoel er niet meer toe te doen, aldus het College voor de Rechten van de Mens. Beleid kan dit gevoel verminderen maar ook versterken. En dat is precies wat er die tien jaar is gebeurd, volgens de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. ‘Dakloosheid is een extreme vorm van sociale uitsluiting en berokkent mens en maatschappij schade. De regels en procedures die er nu zijn om te helpen in een onzekere periode werken averechts: ze duwen mensen onbedoeld juist verder naar buiten, in plaats van ze weer op te nemen in de samenleving.’ Naar aanleiding van dit rapport en een brandbrief van de ombudsman heeft staatssecretaris Blokhuis inmiddels tweehonderd miljoen euro uitgetrokken voor extra woonplekken en extra begeleiding.

Dehumaniseren
Maar niet alleen de politiek is verantwoordelijk voor dit gevoel er niet meer toe te doen. Ook wij, als individuen, zijn hiervoor verantwoordelijk. ‘We lopen er met een boog omheen omdat we ze gedehumaniseerd hebben: naar neoliberale maatstaven zijn het onmensen, mislukkelingen’, schrijft Tim Hofman op Twitter. ‘Ze zijn een scheldwoord, een grap of een toffe post voor de politie.’ En ook bedreigingen en beledigingen aan het adres van deze mensen zijn nog altijd aan de orde van de dag. ‘Ik ben bespuugd, beschoten en overgoten met cola’, vertelt de dakloze Frans begin 2020 aan De Gelderlander. Daarbij hebben we een wereld gecreëerd waarin onze kinderen het gek vinden als je je om deze groep bekommerd. ‘Vrienden die zien dat ik nu in het nieuws ben die lachen me wel een beetje uit’, vertelt de dertienjarige Tijs, die als vrijwilliger in een opvangcentrum voor dak- en thuislozen maaltijden kookt, in Frank en Eva: welkom bij de club. Neerbuigende berichten zoals die van de politie Utrecht houden deze houding in stand.

Sympathie
Maar het kan ook anders. In 2019 volgt Erik Dijkstra samen met Frank Evenblij in Bureau Sport: Het WK Daklozen 2019 een groep daklozen die zich voorbereidt op een reis naar Cardiff, waar ze namens Nederland meedoen aan The Homeless World Cup (oftewel: het WK Daklozen). Een voetbaltoernooi waarbij teams uit vijftig verschillende landen met elkaar de strijd aangaan. Het doel: een wereld zonder dakloosheid creëren door middel van het inspireren van daklozen om hun leven te beteren, en vooroordelen over daklozen bij de rest van de samenleving wegnemen. Dat is precies wat Erik en Frank ook pogen te doen met het programma: het verhaal achter de dakloze vertellen. Want als je dat verhaal kent, kan je vaak niet anders dan sympathie voor ze hebben. ‘Ik wil niet zeggen dat het iedereen kan overkomen, maar dat is natuurlijk gewoon wel zo, hè. Niemand heeft op zijn achttiende de ambitie om dakloos te worden, maar soms overkomt het je wel. Er zit altijd een verhaal achter’, aldus Erik.

Vernedering
Dakloos zijn is niet simpelweg het ontbreken van een dak boven je hoofd, maar het wegvallen van een sociaal vangnet en waardigheid. ‘Het is heel vernederend om aan te kloppen bij het Leger des Heils en te vragen: “Mag ik misschien hier slapen vannacht?” Dat is heel diep vernederend. En ik vind dat wij als samenleving deze mensen moeten helpen. We moeten geen woorden in de mond nemen als ‘probleemveroorzakers’ of ‘rommel opruimen’. Je moet ze niet veroordelen’, benadrukt Erik.
 

Waardigheid 
Iets als voetballen kan volgens Erik echt het verschil maken. ‘Je geeft mensen hun waardigheid terug. Iets wat voor ons heel normaal is, gewoon een potje voetballen tegen elkaar en het gezellig hebben met elkaar, dat zijn dingen die voor deze mensen vaak niet meer zo normaal zijn.’ Door deel uit te maken van een team krijgen ze hun waarde terug en merken ze dat ze voor anderen onmisbaar zijn. Een gevoel dat velen van hen lang niet meer hebben gevoeld. Zo wordt ook zichtbaar in het programma. Eén moment staat Erik nog goed bij: de spelers ontvangen halverwege het toernooi een persoonlijke videoboodschap van Ajax-trainer Erik ten Hag. Dan schiet Saskia, een van de deelnemers, vol. ‘Om Erik zo te zien staan en het idee dat hij voor óns de tijd heeft genomen om zich in ons te verdiepen. Ik vind persoonlijk dat er nog steeds een enorm stigma is. En hij laat op deze manier zien dat wij er ook toe doen, dat wij ook belangrijk zijn voor ons land. Dat wij gezien mogen worden.’ De spijker op zijn kop, volgens Erik. En een groot voorbeeld voor de rest van het land.